1895 йил Брюсселда I халқаро библиографик конференция бўлиб ўтади. Бу конференцияда "Универсал библиографик репертуари"ни адабиёт

ИЛОВА 1 
УЎК БЕЛГИЛАРИ 
УЎК индексларида рақамлардан ташқари махсус аниқлагичлар деб 
аталган белгилар жуда кўп қўлланилади. Қуйидаги жадвалда, белгиларнинг 
қандай ўқилиши, қўлланилиши кўрсатилган. 
УЎК МАХСУС БЕЛГИЛАРИ 
 
Номланиши 
белги Талаффузи 
Изоҳлари 
Туркумларни бирлаштиручи белгилар 
Бирлаштириш 
+ 
ва; плюс 
Тушунчалар ҳажми қиймати; 
ҳужжатларни бирлаштириш, 
бўлимларга 
тегишли. 
Атамалрнинг 
ўрнини 
алмаштириш билан индекс 
маъноси ўзгармайди 
Тарқалиши 
/ 
гача;
қия чизиқ 
Бўлимларни бир қаторда 
бирлаштириш. Қия чизиқ чап 
томонида қатор бошланиш 
коди, ўнгда қатор якуний 
коди 
билан 
келади.
(унинг қисми ўнгда охирги 
нуқтаси)
Нисбат 
(тегишлилик 
белгиси) 
: 
икки нуқта 
Тушунчалар ҳажми туташган 
жойи, икки хил бўлимга 
тегишли 
ҳужжатларни 
бирлаштириш
Қайтарилмай-
диган нисбат 
:: 
икки марта
икки нуқта 
Иккинчи бўлимга нисбатан 
заиф тушунчалар биринчи 
бўлимда 
танланади. 
Индекс 
компонентлар 
жойини ўзгартириш жоиз 
эмас. 
Ўзлаштирилган 
белгилар 
* 
юлдузча;
Бошқа 
классификация 
системасидан ўзлаштирилган 
код, индекс охирида 
қўйилади. 

---

28 
Номланиши 
белги Талаффузи 
Изоҳлари 
Индекслар 
гуруҳланганда 
[ ] 
Квадрат қавслар 
(
очиқ/ ёпиқ) 
Индекслардаги бўлим коди 
мантиқий 
бирлашмаси. 
Квадрат 
қавслар 
индекс 
бошида ёки охирида тушириб 
қолдирилади. 
Алифболи 
бўлинма 
А/Я 
или 
А/Z 
оддий сўз каби 
ўқилади 
Исм ёки ҳарфли белгилар 
индексга қўшилиб ёзилади, 
ва бўлим ҳажмини билдириб, 
бирон-бир объектга боғлайди.
Умумий аниқлагич белгилари 
Тил аниқлагичи 
=... 
тенглик белгиси Ҳужжатнинг 
тилини 
белгилаш
Халқлар 
аниқлагичи 
(=...) 
думалоқ қавслар 
тенглик белгиси 
Ҳужжатнинг этник гуруҳини 
белгилаш 
Ҳужжат 
шакл 
аниқлагичи 
(0...) 
қавслар 
ноль 
Ҳужжатнинг 
шаклини 
белгилаш 
Жой аниқлагичи 
(1/9) 
қавслар
Ҳужжатнинг макон жойини 
белгилаш 
(географик 
жойлашуви) 
Вақт аниқлагичи 
«...» 
қўштирноқлар 
Ҳужжатнинг 
вақт 
ва 
давомийлигини белгилаш 
Хусусиятлари 
бўйича 
аниқлагичлар 
-02 
дефис ноль икки Ҳужжатнинг асосий объект 
хусусиятларини белгилаш 
Материал 
аниқлагичлари 
-03 
дефис ноль уч 
Ҳужжатнинг асосий объект 
материалини белгилаш 
Алоқалар, 
Жараёнлар 
ва 
фаолият 
аниқлагичлари 
-04 
дефис ноль тўрт Ҳужжатнинг асосий объект 
жараёнлари ва фаолиятини 
белгилаш
Шахс 
аниқлагичлари 
-05 
дефис ноль беш Ҳужжатнинг 
шахсларини 
белгилаш 
Махсус аниқлагичлар 
Дефисли 
аниқлагичлар 
-1/-9 
дефис
Махсус аниқлагичлар асосий 
шакли. 
Жадвал 
ҳар-бир 
бўлимини алоҳида 
очиб 
беради. 

---

29 
Номланиши 
белги Талаффузи 
Изоҳлари 
Нуқта-нолли 
аниқлагичлар 
.01/.09 
нуқта ноль
Махсус 
аниқлагичлар 
қўшимча шакли. Жадвал ҳар-
бир бўлимини алоҳида очиб 
беради. 
Ажратиш 
белгили 
аниқлагичлар 
(апостроф) 
’1/’9 
Ажратиш 
белгиси 
Махсус 
аниқлагичлар 
алоҳида 
шакли. 
Асосий 
бўлим 
кодидан 
кейин 
келадиган 
аниқлагичлар 
қаторида қўланилади.
Жадвал ҳар-бир бўлимини 
алоҳида очиб беради. 
Ўтказиб 
юборилган 
кодлар 
... 
кўп нуқта 
Кўрсатмаларда 
кодлар 
охирида 
қўйиш, 
қуйи 
бўлимлари бутун мажмуига 
мурожаат қилиш. 
Ҳаволалар аппарати 
Ҳаволалар 

 
Шунингдек 
қаранг 
Бўлим билан боғлиқлигини 
белгилаб, 
мавзу 
ҳақида 
қўшимча 
маълумотлар 
беради. 
Ҳаволага 
йўналмалар,
аспект ҳаволалар 
→
 
қаранг 
Стрелка олдида кўрсатилган 
тегишли мавзу бўлимини 
белгилайди. 
Кўпчилик нашрларида ҳавола 
ва 
ҳаволага 
йўналмалар 
стрелкаси 
ташқи 
кўринишидан фарқ қилмайди. 
Кўчириш 

 
кўчиришда
Истисно қилинган мавзуни ўз 
ичига олган ёзувда, истисно 
бўлим кодини билдиради. 
Жадвалдаги ўзгариш белгилари 
Бўлим 
ўзгаришсиз 
сақланади 
— 
ўзгаришсиз 
Ўзгариш 
жадвалида 
келтирилган, бўлим ёзуви 
атрофидаги 
рубрикалар 
контекстни кўрсатиш учун. 
Янги бўлим 
+ 
қўшмоқ 
Қўшиладиган бўлим ёзуви 
тўлиқ келтирилади. 
Ўзгартирилган 
бўлим 
! 
ўзгарди 
Ўзгартирилган бўлим ёзуви 
тўлиқ келтирилади. 

---

30 
Номланиши 
белги Талаффузи 
Изоҳлари 
Истисно 
қилинган бўлим 
х 
Истисно 
қилинган 
(олиб 
ташланган) 
Истисно қилинган бўлим 
коди ва тавсифи ҳамда 
истисно қилинган мавзунинг 
бўлим кодига ҳаволалар 
келтирилади.
Кўчириш 

 
кўчиришда 
Ҳаволалардан кейин истисно 
қилинган мавзу бўлим коди 
кўрсатилади. 

---

31 
ИЛОВА 2 
 
Классификация системаси Таққослама жадвали 
 
ДЎК 
УЎК 
КБК 
Ўнлик бўлинишга 
асосланган иерархиявий 
универсал тизим. 
Дастлаб санаб 
чиқиладиган, хозирда 
комбинацияланган. 
Иерархик универсал 
комбинацияланган 
классификация системаси. 
Иерархик универсал 
комбинацияланган 
классификация 
системаси. 
Мақсади 
Кенг оммага тушунарли 
амалда қўлланиладиган 
ва самарали 
классификация яратиш. 
Рус тилига таржима 
сабаби, бошқа 
мамлакатлар ҳақида 
маълумот тармоқлари 
билан ҳамкорлик қилиш 
зарурати бўлган, 
биринчи навбатда OCLC
билан. 
АҚТ ривожлантириш 
зарурати, барча мавжуд 
ахборот оқимини тартибга 
солиш. 
Совет давлат 
кутубхоналарида 
классификацияга этиёж 
жуда катта бўлганлиги 
боис, мафкура 
асосланган ижтимоий-
сиёсий адабиётлар 
улкан оқимини 
системалаштиришни 
йўлга қўйиш учун. 
Мақсади 
1. 
Ҳужжатли фондларни 
ташкил этиш 
2. 
Ҳужжатлар ва 
сўровларни индекслаш 
3. 
Каталог ва 
картотекаларни ташкил 
этиш ва юритиш 
4. 
Маълумотлар 
базасида ёзувларни 
тартибга солиш
5. 
ААТда мавзули 
қидирувни таъминлаш 
1. 
Ҳужжатли фондларни 
ташкил этиш. 
2. 
Ҳужжатлар ва сўровларни 
индекслаш 
3. 
Каталог ва 
картотекаларни ташкил 
этиш ва юритиш. 
4. 
Маълумотлар базасида 
ёзувларни тартибга солиш. 
5. 
ААТда мавзули 
қидирувни таъминлаш. 
1. 
Ҳужжатли 
фондларни ташкил 
этиш. 
2. 
Ҳужжатлар ва 
сўровларни индекслаш 
3. 
Каталог ва 
картотекаларни ташкил 
этиш ва юритиш. 
4. 
Маълумотлар 
базасида ёзувларни 
тартибга солиш.
5. 
ААТда мавзули 
қидирувни таъминлаш. 

---

32 
ДЎК 
УЎК 
КБК 
Таркиби ва тузилиши 
21-
нашр 4 томни ўз 
ичига олади:
1-
том
– 
Кириш, луғат, 
ёрдамчи жадваллар 
2, 3-
том
– 
Асосий 
жадваллар 
4-
том
– 
АПК 
УЎК жадваллари 
вариантлари – бу батафсил 
турли даражадаги 
жадваллар тизимидир. 
(
тўлиқ нашри, ўрта, 
қисқартирилган, соҳа ва 
ишчи классификация 
жадваллари) 
1. 
Кириш 
2. 
Асосий жадваллар 
3. 
Ёрдамчи жадваллар 
4. АПК 
1. 
Кириш 
2. 
Асосий жадваллар 
3. 
Ёрдамчи жадваллар 
4. АПК

Совет даври 
жадваллар 
вариантлари: 
1. Илмий кутубхоналар 
учун жадваллар 
25чиқиш сонли, 30 
китобдан иборат, 1млн. 
фондли кутубхоналар 
учун. 
2. 
Илмий кутубхоналар 
учун қисқартирилган 
жадваллар 5чиқиш 
сонли, 6 китобдан 
иборат, 100мингдан то 
1млн. гача бўлган 
фонди бор 
кутубхоналар учун 
3. 
Вилоят 
кутубхоналари учун 
жадваллар, 4томдан 
иборат. 
4. 
Оммавий 
кутубхоналар учун 
жадваллар-1томдан 
иборат. 
5. 
Болалар ва мактаб 
кутубхоналари учун 
жадваллар-1томдан 
иборат.
6. 
Ўлкашунослик 
каталоглари ҳарбий 
кутубхоналар учун-
1томдан иборат.
 

---

33 
ДЎК 
УЎК 
КБК 
КБК жадвал 
системаси совет 
давридан кейинги 
давр:
1. 
Эталон, асосий 
вариант – энг тўлиқ 
жадвал.
2. 
Ўрта жадваллар 
3. 
Қисқартирилган 
жадваллар. 
Муаллифлик ҳуқуқи ва янгилаш 
1895 
йилга қадар ДЎК 
муаллифлик ҳуқуқи 
Дьюига тегишли бўлган, 
ҳозирда эса OCLCга 
тегишли. Мунтазам 
равишда ҳар 6-8 йилда 
янгиланиб туради. 
199
2 йилгача УЎК бўйича 
муаллифлик ҳуқуқини 
Халқаро ҳужжатлар 
федерацияси эгалик қилар 
эди(ХҲФ). Ҳозирда 
муаллифлик ҳуқуқи 
Халқаро УЎК 
консорциумига тегишли. 
КБК муаллифлик 
ҳуқуқига 3та миллий 
кутубхона-
ҳаммуаллифлар эгалик 
қилишади: Россия 
давлат кутубхонаси, 
Россия миллий 
кутубхонаси, Фанлар 
академияси 
кутубхонаси. 
Тарқалиши 
ДЎК дунёда энг таниқли 
ва кенг тарқалган 
ҳисобланади. 
УЎК халқаро 
классификация тизими 
бўлиб хисобланади. Бу ААТ 
ривожини, 250 минг дан 
ортиқ ҳажмли лексик 
бирликлари бўлган луғат, 
грамматикани 
ривожлантириш, белгилар 
тизимини ривожлантириш, 
мавжуд электрон ва босма 
шаклларда. 
КБК Россия 
Федерациясининг 
кутубхоналарида кенг 
тарқалган. КБК – 
умумиллий 
классификация ва 
умумдавлат лингвистик 
воситадир. МДҲ ва чет 
эл кутубхоналарида 
қўлланилади. 

---

Document Outline

• Алишер Навоий номидаги Ўзбекистон Миллий
• кутубхонаси нашриёти
• Тошкент – 2017
• УЎКнинг АСОСИ
• УЎКнинг ТАРКИБИ
• УЎК жадвали
  • 1 Фалсафа. Психология
  • 2 Дин. Илоҳиёт
  • 3 Ижтимоий фанлар
  • 3-бўлимда фан мавзулари бўйича тўпланган. Жамият тузилиши ва унинг фаолиятини таъминлаш муассасаларини ўрганиш. Бунга иқтисодиёт, ҳарбий иш, ижтимоий таъминот ва таълим соҳалари киради.
  • 4 Захира
  • 5 Математика. Табиий фанлар
• 502 Табиат. Атроф муҳитни муҳофаза қилиш
• 504 Атроф-муҳитга таҳдид
• 51 Математика
• 52 Астрономия. Астрофизика. Космик маконни текшириш Геодезия
• 53 Физика
• 54 Кимё
• 55 Геология
• 56 Палеонтология
• 6 Амалий фанлар
• 6-бўлим УЎКсида энг катта ҳажмли, энг ривожланган ва энг кўп фойдаланиладиган бўлим хисобланади. Бўлим УЎКси бўйича индексланган ҳужжатлар катта фондига эга бўлган, махсус ташкилотлар томонидан жадал равишда фойдаланилади. Дастлабки XIX асрдаги класс...
• 7 Санъат. Мусиқа. Ўйинлар. Спорт
• 71 Аҳоли яшаш жойларини планлаштириш, ландшафт ва боғ-парк архитектураси, тарихий ва маданий ёдгорликлари
• 72 Бино архитектураси
• 73 Нафис санъат
• 8 Тил. Тилшунослик. Лингвистика. Адабиёт
• 80 Лингвистика, адабиёт ва филологиянинг умумий масалалари
• 81 Тилшунослик ва тиллар. Лингвистика
• 82 Адабиёт. Адабиётшунослик
• 9 География. Биография. Тарих
• 908 Ўлкашунослик
• 91 География. Ер ва алоҳида мамлакатларнинг географик тадқиқоти. Саёҳатлар. Минтақавий география
• Ёрдамчи жадваллар
  • Жадвал Ic. Умумий тил аниқлагичлари
  • Жадвал If. Халқларнинг умумий аниқлагичлари ирқлар,этник гуруҳлар, миллат
  • Жадвал Id. Ҳужжат шакли бўйича умумий аниқлагичлари
  • Ҳужжат шакли бўйича аниқлагичлар думалоқ қавслар ичига олинади ва қавс ичидаги рақам ҳар доим нолдан бошланади. Ўз кўриниши билан ўхшаш лекин бошқа рақамлар билан келадиган умумий жой аниқлагичлари, шаклига кўра бир-хилдир лекин умуман ҳар-хил...
  • Турли умумий аниқлагичлар билан индекс бирлашиб келганда шакл аниқлагичи одатда, охиридан олдинги, тил аниқлагичларидан олдин келади:
  • Жадвал Ie. Умумий жой аниқлагичлари
    • (575.1) -Ўзбекистон
    • (575.1-25) - Тошкент
    • (575.11) – Ўрта Сирдарё минтақаси
    • (575.111) – Тошкент вилояти
    • (575.112) – Сирдарё вилояти
    • (575.112-25) - Гулистон
    • (575.114) – Жиззах вилояти
    • (575.12) – Фарғона минтақаси. Фарғона водийси
    • Жадвал Ig. Вақтнинг умумий аниқлагичлари
  • Вақт аниқлагичлари ҳужжатнинг вақтини ва бошқа хронологик жиҳатларини белгилаш учун хизмат қилади (давомийлиги, даврийлиги). Хусусан, улар ёзув, нашр, сақлаш ёки ҳужжатнинг фойдаланиш вақтини кўрсатиш учун мўлжалланган эмас. Тарихий воқеалар...
  • Календар йилнинг ўнйиллиги биринчи учта рақами билан белгиланади, юзйиллик- иккита рақами билан, мингйиллик – календар йилнинг биринчи рақами билан келади.
  • Жадвал Ik. Умумий хусусиятларни белгилайдиган умумий аниқлагичлари
  • ─ 03 Материалнинг умумий аниқлагичлари
  • ─ 04 Алоқалар, жараёнлар ва фаолият умумий аниқлагичлари
  • ─ 05 Шахсларнинг умумий аниқлагичлари
  • УЎКда иерархик бўлимлар ва индекс қайдлар
  • Махсус аниқлагичлар
  • Ўзлаштирилган кодлар
  • Ҳаволалар
  • Кўпқиррали индекслаш
  • Индекслашда техник усуллар
  • Биринчи қоида. Тенглиги
  • Иккинчи қоида. Маҳаллийлаштириш хилма-хиллиги
  • Учинчи қоида. Аниқлагичларнинг қўлланилиши
  • Тўртинчи қоида. Мавзу жиҳатлари
  • Бешинчи қоида. Танлаш кетма-кетлиги
  • Олтинчи қоида. Фасет формуласи
  • Еттинчи қоида. Бирлашган индекслар шаклланиши
  • Саккизинчи қоида. Бринчи эслатиш тамоили
• илова 1
• УЎК белгилари
• УЎК индексларида рақамлардан ташқари махсус аниқлагичлар деб аталган белгилар жуда кўп қўлланилади. Қуйидаги жадвалда, белгиларнинг қандай ўқилиши, қўлланилиши кўрсатилган.