|
101. Alkimyogacha bo’lgan davr
Alkimyo – 1) kimyo fanining arabcha nomi; 2) hozirgi kimyoning ibtidosi. A. ning rivojlanishida uch davr farq qilinadi: 1davr – 2–6-asrlar, ikkinchi davr – 12–14-asrlar va uchinchi davr – 15–17-asrlar. Bu davrlarda Misr, Xitoy, As-suriya, Movarounnahr va Hindistonda hamda Yevropada A.ning asosiy masalasi "past va noraso" metallarni oltin va kumushga aylantirishdan iborat bulgan. Olimlar metallarni bir-biriga qorishtirib oltin va kumush qotishmalarini tayyorlashgan. 8-asr oxiri va 9-asr boshlariga kelib qishloq xoʻjaligi, konchilik va hunarmandchilik ishlari bir muncha rivoj topdi. Bu esa uz navbatida tabiiy fanlarning rivojlanishiga imkon berdi. Konchilik, kunchilik, shisha va qogʻoz tayyorlash ishlari kimyo ilmining rivo-jiga ta’sir koʻrsatdi. Sohaning yetuk olimlari yetishib chiqdi. Shulardan biri oʻrta asr kimyogarlarining ustozi Jobir ibn Xayyom (721–813) metallarning vu-judga kelishi nazariyasini ishlab chiqdi. Olimning fikricha, yer ostida ikki xil buglanish amalga oshib, birinchisi nam, ikkinchisi yer moddasidan koʻtariladigan quruq bugʻ boʻlib, tutundan iborat. Nam bugʻdan simob, quruq tutundan oltingu-gurt hosil boʻladi. Oʻsha paytda ma’lum boʻlgan mis, qoʻrgʻoshin, qalay va rux "no-raso" metallar qatoriga kiritilgan. Oltin bilan kumush tarkibi toza boʻlib, qolganlari aralashmalardan tashkil topgan degan fikrlar bildirilgan. "Noraso" metallarni "takomillashtirish" va "tuzatish" orqali oltin va ku-mushga aylantirish mumkin degan gʻoya ilgari surilgan. Bu murakkab vazifani amalga oshirish uchun ana shu metallarga iksirdan ozgina qoʻshish kifoya qiladi deb oʻylaganlar. Jobir ibn Xayyom har qanday taxmin aniq ma’lumotlar bilan tasdiqlangandagina qabul qilinishi mumkin deb yozgan. Kimyoda faqat taj-ribalarga suyanib ish koʻrish kerakligini ham ta’kidlaganligi ma’lum. Oʻrta asrlarda sharqning ikkinchi bir kimyogari Ar-Roziy Aristotel fikrlariga toʻzatish kiritdi. Uning fikricha, metallar murakkab moddalar boʻlib, oʻziga xos xossa va xususiyatlarga ega. U koʻplab tajribalar utkazdi. Ar-Roziy oʻzining 200 dan ortiq ilmiy ishlarida, shu jumladan kimyoga oid mashhur "Sirlar kitobi" asarida oʻsha davr kimyosida qoʻllanilgan barcha moddalar, asbob-an-jomlar va tadbirlarni mufassal bayon etdi. Roziy ham, Jobir singari, iksir yordamida bir metallni ikkinchi me-tallga aylantirish mumkin deb oʻylardi; bundan tashqari, metallarni turli nis-batda bir-biriga qoʻshish orqali ham oltinga oʻxshash metall hosil qilish ustida koʻp tajribalar oʻtkazdi. Biroq Roziy shu usudda tayyorlangan metallar koʻrinish jihatidan oltinga oʻxshasada, hali ular yuqori sifatli oltin emas deb ta’kidladi. Buning isboti uchun u oʻsha qotishmalarni oʻz tarkibiy qismlariga ajratdi. Xorazmlik ikki olim – Abu Abdullo Muhammad ibn Yusuf Kotibiy Xorazmiy va Abdulhakim ibn Abdulmalik al-Kosiy ham kimyo tarixiga katta hissa qoʻshdilar. Oʻrta Osiyoda, umuman, Sharqda kimyo fanining taraqqiyotida buyuk tabib va faylasuf Abu Ali ibn Sinoning roli ham nihoyatda katta. Ibn Sino kimyogarlarning oddiy metallarni oltinga aylantirish toʻgʻrisidagi fikrlariga keskin qarshi chiqdi. Metallarning paydo boʻlishi masalasida u ham Jobir nazariyasiga oʻxshash nazariyani ilgari surdi; ammo Ibn Sinoning fikri-cha, oʻsha davrda ma’lum boʻlgan har qaysi metall oʻzicha alohida bir moddadir (biror yagona metallning turi emas). Bir metallni ikkinchisiga aylantirish uchun uning tarkibiy qismlari (oltingugurt, simob va boshqa aralashmalar) orasidagi nis-batni oʻzgartirish kerak. Vaholanki biz bu nisbatning qanday ekanligini bil-maymiz, demak, uni oʻzgartirishga qodir emasmiz, deydi Ibn Sino. Ibn Sinoning metallar murakkab tarkibli moddalar ekanligi haqidagi fikri fandan uzoq boʻlsa ham, uning oddiy metallarni iksir yordamida oltinga aylantirish mum-kin degan nazariyaga qarshi chiqib yozgan mulohazalari oʻrta asr A.sining ilmiy 347kimyoga oʻsib oʻtishida katta rol oʻynadi. Oʻrta asr kimyogarlari oddiy metallarni oltinga aylantirish haqidagi oʻz naza-riyalarini amalga oshirish yoʻlida koʻp kuch va vaqt sarfladilar. Natijada ular turli moddalar va asboblarni kashf etdilarki, bularning koʻp qismi hozirgi kimyo ilmida keng qoʻllaniladi.A. sohasida oʻtkazilgan tadqiqotlar tufayli metallurgiyani rivojlantirishga, keramika, shisha, millionlab tonna nitrat kislota ishlab chiqarishga, gazmollarni boʻyash ishlarini maromiga yetkazishga, novshadil, kinovardan simobni ajratib olish va boshqa ishlarni amalga oshirishga muvaffaq boʻlindi. Amalgama (oltin suvini yuritish) kabi muhim ishlar ham alkimyogarlar xizmatining samarasidir.Ad.: Karimov U. I., Neizvestnoye sochineniye Abu Bakra ar-Razi "Kniga tayni tayn", T., 1957; Kazakov B., Prevraheniye elementov, M., 1977; Rabinovich V. L., Alximiya kak fenomen srednevekovoy kulturi, M., 1979.Qudrat Axmerov.
Do'stlaringiz bilan baham: |
