|
Цунами ва унинг келиб чиқиш сабаблари
Ер қобиғининг бу ўзгариши тез-тез бинолар, йўллар, оёқ-қўлларни йўқ қилиб, одамлар ва ҳайвонларнинг ҳалок бўлишига олиб келадиган цунами ҳосил қилади. Келинг, цунами нима эканини, уларнинг келиб чиқиш сабаблари ва оқибатларининг сабабларини батафсил кўриб чиқайлик.
Ц унами нима? Сунамис океан ёки денгиз сувининг бутун қалинлигига кучли таъсир кўрсатадиган узоқ, баланд тўлқинлардир. Япониядаги "цунами" атамаси. Унинг айнан таржимаси шунга ўхшайди: "портдаги катта тўлқин" ва бу беҳуда эмас, чунки уларнинг барча қудрати қирғоқда пайдо бўлади.
Цунами эр қобиғини ташкил этувчи литосфера плиталари ўткир вертикал жой алмашинуви билан ҳосил қилинади. Бу йирик вибрациялар сувнинг бутун қалинлигини тебрантиради, унинг юзасида бир-бирига айланувчи тепаликлар ва чуқурликлар пайдо бўлади. Ва очиқ океанда бу тўлқинлар жуда зарарли. Уларнинг баландлиги бир метрдан ошмайди, чунки салқин сувнинг катта қисми унинг сиртигача чўзилади. Тоғлар орасидаги масофа (тўлқин узунлиги) юзлаб километрга этади. Уларнинг тарқалиши даражаси бир неча юз километрдан 1000 км / соатгача бўлган чуқурликка боғлиқ.
Соҳилга яқинлашганда тезлик ва тўлқин узунлиги пасайиб боради. Секин сувда секинлашуви сабабли, ҳар бир кейинги тўлқин олдинги ҳолатига этиб бориб, энергия бериб, амплитудани оширади.
Баъзан уларнинг баландлиги 40-50 метрга этади. Соҳилга зарба берадиган бундай катта масса бир неча сония ичида қирғоқ зонасини бутунлай бўшатади. Айрим ҳолларда ҳудудни вайрон қилиш ҳудудининг чуқурлиги 10 км га етиши мумкин!
Цунами сабаблари. Сунами ва зилзилалар орасидаги алоқа аниқ. Аммо эр қобиғи доимо тсунами яратадими? Йўқ, цунами фақатгина саёз зилзилалар ва 7 фоиздан каттароқ зилзилалар билан ҳосил қилинган. Улар цунами тўлқинларининг 85 фоизини ташкил қилади.
Бошқа сабаблар:
Ўпирилишлар. Кўпинча табиий офатлар бир бутун занжир ҳосил қилган - тектоник плиталари ўзгарувчан у цунами юзага келишига зилзила сабаб бўлади. Бу намуна цунами кўчкилар тез-тез содир Индонезия, ҳам кузатилиши мумкин бўлади.
В улқон портлашлари барча цунамидан 5% гача. Ер ва осмонга отиб тош, бу улкан масса, кейин сув ичида. Катта миқдордаги сув массаси кўчирилади. Олуғланган ҳуни ичида океан суви ташланади. Ушбу чиқинди тсунами тўлқинини ҳосил қилади. табиий офатлар хавфини камайтириш мисол (Индонезия каби) 1883 йилда вулқон Каратау жуда даҳшатли тсунами ҳисобланади. Сўнгра 30 метр тўлқин 300 шаҳар ва қишлоқларида, шунингдек, 500 та кемалар ҳақида қўшни оролларда ўлимга олиб келди.
С айёрамиздаги атмосферанинг метеоритлардан ҳимоя қилинишига қарамасдан, коинотдаги энг йирик «меҳмонлар» қалинлигини энгиб чиқади. Ерга яқинлашганда, уларнинг тезлиги секундига ўнлаб километрни ташкил этиши мумкин. Бундай метеорит этарли миқдорда массага эга бўлса ва океанга тушиб қолса, у албатта тсунами сабаб бўлади.
Техник тараққиёт бизнинг ҳаётимизга нафақат тасалли, балки қўшимча хавф туғдирди. Ер ости ядровий синовлари ўтказилса, бу сунами тўлқинларининг пайдо бўлишининг яна бир сабабидир. Буни англаган ҳолда, бундай қуролларга эга бўлган кучлар атмосферада, космосда ва сувда синовдан ўтишни тақиқловчи битим тузган.
Цунамининг ва унинг натижаларининг вайронкор таъсири шунчалик улканки, инсоният бу фалокатдан самарали ҳимоя қилиш учун қийинлашди.
Соҳил бўйлаб ёйилган сузувчи сув массалари бирон бир сунъий ҳимоя тузилиши билан тўхтатилиши мумкин эмас. Бундай вазиятда энг самарали ҳимоя қилиш фақат хавфли ҳудуддан одамларни эвакуация қилиш бўлиши мумкин. Бунинг учун келажакдаги офатларнинг узоқ муддатли прогнози этарли. Бу сейсмологлар билан ҳамкорликда бошқа мутахассисликлар олимлари (физиклар, математиклар ва бошқалар) билан шуғулланади. Тадқиқот усуллари қуйидагилардан иборат:
ерости зилзилаларини қайд этган сейсмографлардан олинган маълумотлар;
очиқ океана олиб бориладиган сенсорлар томонидан тақдим этилган маълумотлар;
Махсус эргашдилар орқали космосдан цунамиларни узоқдан ўлчаш;
турли хил шароитларда сунамларнинг келиб чиқиши ва тарқалиши учун моделларни ишлаб чиқиш.
Баъзан цунамилар солитонлар билан аниқланади, чунки бу иккала ҳодиса тўлқинли табиатдир. Аммо уларнинг пайдо бўлиш физикаси жуда бошқача. Солитонлар битта тўлқинлар, қўрқинчли ўлчовлардир, очиқ океан билан улар билан учрашиш кўпинча катта кемалар учун фожиали тарзда тугайди. Цунами - қирғоқ бўйлаб яқинлашиб келаётган тўлқинлар сериясидир, деярли вертикал деворга ўхшаш, баландлиги бир неча ўн метрга тенг. Дунё океанларида цунамининг ягона маълумотлар базаси мавжуд бўлиб, у бу ўлик тўлқинларни башорат қилишда ёрдам беради.
Do'stlaringiz bilan baham: |
