12au-19 formation of the national market in uzbekistan

Bozorda yuqori raqobat hukm surgan davrda esa tovarning bozor narxi uning real qiymatiga yaqin yoki teng ham bo‘lishi mumkin.

Ko‘rilgan har ikkala holatda ham “virtual narx” (“ko‘pik” miqdori) pasayadi. Zero, inqiroz davrida tovarning bozor narxi tovarning sarf-harajatlari asosida hisoblab topilgan qiymatidan ham pasayib ketishi, ya’ni manfiy “ko‘pik” hosil bo‘lishi, tovarning ushbu “ko‘pik” miqdorida bozorda raqobatbardoshlikdan mahrum bo‘lganligidan dalolat beradi.

Asrlar davomida bozor, uning mazmuni va unga oid tushnchalar shakllanib va uzluksiz rivojlanib kelmoqda. Bunga sabab, inson svilizatsiyasining bozor sohasidagi tajribasini yillar davomida boyishi, unda shaxslarning (yuridik va jismoniy) bozor munosabatlari va qiziqishlari kengayib, maqsadlari va faoliyat turlari, ehtiyojlari ortib, manfaatlari tobora o‘sib, ularning haq-huquqlari brogan sari mustahkamlanib va ta’minlanib borishidadir.

Hozirda bozor yuqori darajada tashkillashgan va uzluksiz rivojlanayotgan, borgan sari jahon miqyosida globallashib borayotgan alohida bir butun va o‘z muhitiga ega munosabatlar va institutlar (qatnashchilar) majmuasi sifatida namoyon bo‘luvchi murakkab tizim ekanligi aniq bo‘lmoqda. Bunda bozorlar na faqat milliy iqtisodiyot, balki global iqtisodiyot rivojini belgilamoqda. Uning mazmun-mohiyati quyidagi konseptual tushuncha va qonuniyatlar asosida belgilanadi.

Bozorni, umuman olganda, quyidagicha ta’riflash mumkin: bozor - bu ma’lum sifat, hajm, qiymat va narxga ega bo‘lgan tovarning erkin savdosi bilan bog‘liq tashkillashgan iqtisodiy-huquqiy-informatsion mexanizm bilan ta’minlangan munosabatlari maqsadli amalga oshirilishiga yordam beruvchi majmua, iqtisodiyot sub’yektlari uchun zaruriy bozor sharoitlarini yaratib beruvchi dinamik o‘zgaruvchan savdo-sotiq muhitli alohida tizim bo‘lib, u real iqtisodiyot (ichlab chiqarish va takroran ishlab chiqarish sektori, jumladan xizmat ko‘rsatish sohasi) bilan o‘zaro ekvivalent va regulyativ bog‘liq. Ushbu tizimning faoliyat mexanizmi iqtisodiyotning barcha sub’yektlari tomonidan birgalikda ularni har birining alohida manfaatli maqsadlari doirasida harakatga keltiriladi. Bunda bozor tovari bir vaqtning o‘zida bozor qiymati bahosi va bozor narxiga ega bo‘lib, uning qiymati va narxi miqdorlari pul birligida ifodalanadi. Zero tovar qiymati uning narxi emas bo‘lsada, lekin ularing baholari ekvivalent (analog, o‘xshash) ko‘rsatkichlar va kamdan-kam uchraydigan ideal bozor holida teng bolishi mumkin.

Bunda aniqlik kiritish maqsadida aytish joizki, tovar qiymati uni rentabel darajada ishlab chiqarish va bozorda oldi-sotdi operasiyalariga ketadigan sarf-

harajatlar summasidan tarkib topadi. Bunda tovar qiymatining bahosi ushbu tovarning tashkillashmagan bozorida (ya’ni bozor narxi hali to‘liq shakllanmagan bozorda) shakllanadi. Tovar qiymatining narxi esa tashkillashgan bozorda (muntazam kon’yunkturaga ega bo‘lgan bozorda) shakllanadi. Umuman olganda, tovar qiymati uning narxiga va aksincha transformasiyalanish xususiyatiga ega.

Umuman olganda, bozor tushunchasi tovarlarning barcha turlari (masalan, neft, gaz, oltin va boshqa turdagi xom-ashyolar, xizmatlar, mulk, moliyaviy instrumentlar va boshqalar) sifati, hajmlari, qiymat va narx-navolarining o‘zaro bog‘liqlikda (talab va taklif asosida) o‘zgarishi va shakllanish muhiti tushunchasi bilan hamohang.

Lekin har qanday bozorni u yoki bu belgi asosida tasniflanishining mazmuni uning tovari turi va hususiyatlari bilan bog‘liq holda amaliy ahamiyati bilan belgilanishini hisobga olsak hamda, agar ko‘rilayotgan bozor turlari va undagi tovarlarni hususiyati va kelib chiqishi hamda bu tovarlarning bozor muomalasini bir-biri bilan taqqoslaydigan bo‘lsak, albatta sezilarli farq namoyon bo‘ladi. Masalan, ishlab chiqariladigan tovarlar muomalasi uchun ularga hos bo‘lgan bozor zarur, qimmatli qog‘ozlar uchun esa faqat fond bozori, pul (valyuta) va kreditlar uchun - mos ravishda pul bozori va kreditlar bozori bo‘lishi kerak va h.k. Bunda real tovar, moliya instrumentlaridan farqli, bir yoki bir necha marotaba oldi-sotti bo‘ladi, qimmatli qog‘ozlar (moliyaviy instrumentlar sifatida) esa cheklanmagan marotaba oldi-sotti bo‘lishi mumkin. Umuman olganda real tovar kimningdir tomonidan ishlab chiqariladi, moliyaviy instrument (jumladan qimmatli qog‘oz) esa muomalaga chiqariladi.

Bozorda tovarlar savdosini amalga oshirilish hajmi bo‘yicha bozorlar chakana va ulgurji savdo bozorlari bo‘lishi mumkin, turi bo‘yicha esa - birjaviy va birjadan tashqari, kimoshdi va yarmarka savdosiga ajratish mumkin (to‘liq tasnifi 1.4 paragrafda keltirilgan). Bozor har qanday mamlakat iqtisodiyotining tarkibiy, ammo, asosiy va alohida qismidir. Bunda bozor real iqtisodiyotni tovarlar bilan ta’minlaydi va muvofiqlashtiradi, umuman iqtisodiyotning ob’yektiv holatini ifodalaydi va rivojlanishini belgilaydi.

Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida asosiy maqsadlardan biri foyda olish bo‘lganligi uchun undagi har qanday faoliyat tovar ko‘rinishidagi kapitalning hajmi va bahosini ortirish sohasi bo‘lishi zarur. Shu munosabat bilan har qanday bozor - bir vaqtning o‘zida kapitallarga qo‘yilmalar va manfaatli harid qilish va sotish uchun mo‘ljallangan bozor hamdir.

Bozor undagi tovar turiga qarab iste’mol tovarlari bozori va tovar ishlab chiqarish omillari (vositalari) bozoriga bo‘linadi (1.1.1-rasm). Umumiy bozor o‘z ichiga quyidagi segmentlami (hususiy bozorlarni) oladi:

• 
  moliya bozori;
  
• 
  mulklar (ko‘chmas, haraktdagi va intellektual mulk) bozori;
  
• 
  hom ashyolar va tayyor mahsulotlar bozori;
  
• 
  xizmatlar bozori;
  
• 
  mehnat resurslari bozori.
  

Bozorning oddiy turlariga quyidagilarni kiritish mumkin: do‘konlar, savdo xizmatini ko‘rsatish shahobchalari, auksionlar, savdo yarmarkalari, birjalar va shu kabi boshqalar.

Bozorda tovarlar ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga tomon, moliyaviy resurslar esa aksincha yo‘nalishda harakat qiladi.

Bozorda tovarlar harakati quyidagi omillarga bog‘liq:

• 
  bozor muhiti quvvati, modeli, industriyasi va kon’yunkturasi, bozorning ochiqlik va risklilik darajasi, volatilligi;
  
• 
  makroiqtisodiy siyosat, xususiy mulkchilik tizimini takomilligi;
  
• 
  bozorni soliqqa tortish shart-sharoitlari va modeli;
  
• 
  bozorni samarali muvofiqlashtirilganligi va nazorat qilinishi;
  
• 
  pulni real tovarlar bilan ta’minlanganligi va aksincha;
  
• 
  jamiyatning mentaliteti va tanlab olgan rivojlanish modeli;
  
• 
  tashqi kuchlar va hodisalaming ta’siri va boshqalar.
  

Ushbu omillar (tashqi va ichki fundamental omillar) bozordagi voqeliklar (jarayonlar, hodisalar) rivojini shakllantiradi.

Samarali (effektiv) bozor tovar va kapitalning adekvat (muqobil) hajmini ob’yektiv narxlarda ( «virtual narx» miqdori minimal bo‘lganda) va mamlakatning iqtisodiy o‘sishini ta’minlash uchun zarurdir. Muhimi shundaki, erkin iqtisodiyotning qonunlari ta’siri ostida kapitalning (tovarlaming) samarali, operativ va likvid muomalasi uchun ob’yektiv bozor muhiti shakllanadi va rivojlanadi. Bu muhit evaziga iqtisodiyot samarali monetizasiyalashadi, tovarlar pul yordami va o‘lchamida erkin muomalada bo‘lib, bozorda ularning ob’yektiv narxi shakllanadi, natijada iqtisodiyot qonunlariga asoslangan tovarlar bilan bog‘liq munosabatlar rivojlanadi va iqtisodiy o‘sish ta’minlanadi. Aytish joizki, pul ham kapital sifatida qimmatli qog‘ozga va kreditga tranformasiyalanib moliya bozori muomalasida bo‘lishi mumkin.

Aynan yuqorida aytilganlarning asosida bozor muhiti real mazmunga va effektivlilik darajasiga erishadi. Bunda tovarlar bozori yetarli pul va samarali iqtisodiy-huquqiy-informatsion mexanizm bilan ta’minlanganligi tushuniladi.

Bozorning yuqori darajada tashkillashganligi uning alohida faoliyat mexanizmi bilan belgilanadi. Bu mexanizm iqtisodiyotda yetarli va zaruriy shart-sharoitlar mavjud bo‘lganda samarali harakatga keladi.

Umuman bozorda vaqt birligi ichida ob’yektiv rivojlanuvchi iqtisodiy-huquqiy-informatsion munosabatlaming kechishi jarayonlari o‘ziga hos xossa va qonuniyatlarga ega.

Bozorga hos quyidagi hossalarni keltirish mumkin:

• 
  tovarlar va ular bo‘yicha iqtisodiy-huquqiy-informatsion munosabatlami ta’minlovchi tashkillashgan murakkab infratuzilmaga (institusional va funksional tuzilmaga) va faoliyat mexanizmiga ega dinamik tizim;
  
• 
  ochiqlik, keng imkoniyat, erkin raqobat, ob’yektiv bozor narxi, risklilik, omillar va voqeliklami (jarayonlami) o‘lchamliligi (tahlil qilinishi, baholanishi va prognozlanishi mumkinligi);
  
• 
  tovarlaming pul bilan ta’minlanganligi, sertifikatlanganligi, sifatliligi;
  
• 
  bozor va uning qatnashchilarini transparentliligi (informatsion
  
• 
  
  

shaffofligi);

• 
  tovarlaming optimal hajmi va narxlarini ob’yektiv talab va taklifda kelib chiqgan holda shakllantirilishini ta’minlovchi quvvat
  

potensialiga ega bozor muhiti.

Bozorning savdo-sotiq muhiti tabiatan yuqorida keltirilgan hossalar va o‘zaro boglangan unsurlar bilan to‘ldirilgan qandaydir tizimli dinamik muhit (fazo yoki efir) deb qaralsa, unda u ilmiy nuqtai nazardan ma’lum bir quvvat salohiyatiga (potensialiga) ega bo‘lib, uning o‘zgarishi tartibli ijtimoiy-iqtisodiy qonuniyatlarga bo‘ysunadi. Bu qonuniyatlar bozorda vaqt birligi ichida ob’yektiv rivojlanuvchi iqtisodiy-huquqiy-informatsion munosabatlaming kechish jarayonlarini o‘rganish asosida idrok qilinadi.

Bozorning quvvat potensiali (salohiyati) uning unsurlarini (asosan qatnashchilarini) savdo-sotiq muhitida o‘z manfaatlari maqsadida (yo‘lida) qandaydir kuchlanish bilan ta’sir etuvchi kuchi miqdori bilan ifodalanadi. Bozor qatnashchilarining mafaatlari bir-biriga zid bo‘lganligi munosabati bilan bozorda ma’lum sharoitlarda kuchlar muvozanati vujudga keladi, ya’ni bozorda talab va taklifning muvozanat holati paydo bo‘lishini kuzatish mumkin. Odatda, bu muvozanat qisqa vaqtdan so‘ng tez buziladi. Masalan, bozorda haridor arzonga olishni xohlaydi, sotuvchi esa qimmatroqqa sotishga harakat qiladi. Pirovardida, ikkala taraf muayyan vaqtda kopromissga keladi, natijada vaqtinchalik (oniy) manfaatlar muvozanati vujudga keladi. Lekin vaqt o‘tgach, bozor quvvati potensiali o‘zgarishi bilan taraflarning nafsiy xohish-istaklari ila naf va manfaatlari ham o‘zgarib ular o‘rtasida navbatdagi kompromiss (o‘zaro kelishuv) holati shakllanadi, natijada yangi muvozanat holatiga zamin vujudga kela boshlaydi va h.k. Umuman olganda bozor tendensiyasi (vaqt birligi ichida o‘zgarish dinamikasi) to‘lqinsimon spekulyativ sakrashlar tusini oladi. Tovar bozoridagi taklif ishlab chiqarishga bog‘liq, talab esa iste’molga bog‘liq. Lekin, taklif talabdan kelib chiqadi va aksincha, talab taklifdan kelib chiqadi, ya’ni ular bir-birida mujassamlanib, sabab-oqibatiy bog‘liqlikda bo‘ladi.