11-mavzu. Nеytrallash (kislota-asosli titrlash) usuli asoslari. Indikatorlarning ion va xromofor nazariyasi

Indikatorning nomi	Molekulasiga mos rang
Ioniga mos rang
fenolftalein	rangsiz	olcha rangi
timolftalein	rangsiz	ko’k
metiloranj	Kizil	sariq
metil-qizil	Kizil	sariq
lakmus	Kizil	ko’k

Neytrallash usulida ishlatiladigan eng muxnm indikatorlar

Indikatorning nomi	Rang o’zgarish inte rvali, pH	pH ning, rangi		10 ml titrlanadigan eritmaga tomiziladigan indikator miqdori
		pastki Chegarasi Ga qadar	yuqori chegarasi dan so’ng
metiloranj	3,1-4,4	pushti	sariq	Suvdagi 0,05% li eritmasi
metil-qizil	4,2-5,2	Qizil	sariq	Erituvchi sifatida 90% li spirtdan foydalaniladi, 0,2%li eritmasidan 1 tomchi
lakmus	5,0-8,0	Qizil	sariq	Suvdagi 0,5% li eritmasidan 1 tomchi
Fenolfta lein	8,2-10,0	rangsiz	QIZIL	70% di spirtda tayyorlangan 0,5% li eritmasidan 1 -2 tomchi

Xozirgi zamon ion-xromorf nazariyasiga muvofiq indikatorlar molekulalari tarkibida xromofor (rang yoyuvchi) gruppalar va ular tarkibidagi atomlar orasida ketma- ket yoki o’zaro oralab keladigan oddiy va qo’shbog’lar mavjud bo’ladi.

Xromoforlar jumlasiga -NH2, -NH-, -NOr -NO, -NH-NH-, -S- kiradi. Xinoid gruppa engmuxim xromofordir:

benzol yadrosi xinoid gruppa

Organik birikmalarning rangiga auksoxromlar deb ataladigan boshqa gruppalar xam ta’sir etadi. Auksoxromlarning o’zi xromoforlar kabi birikmalarni biror rangga kiritmaydi, lekin xromoforlar ularning ta’sirini kuchaytirib, eritmaning rangini quyuqlashtiradi. Eng muxim auksoxromlar — ON va =NH gruppalar xamda —NH2 gruppasidagi vodorod atomlarining turli radikallar bilan almashinishidan xosil bo’lgan maxsulotlardir, masalan:

—N(CH3)2; -N(C2H5)2 va b.

Eritma muxitining o’zgarishi jarayonida xromofor gruppasining qayta gruppalanishi, ya’ni uning ichki tuzilishining o’zgarishi kuzatiladi. Buning oqibatida indikatorning rangi o’zgaradi. Bir xil rangli ivdikatorlarda rangning yo’qolishi yoki paydo bo’lishi xromofor gruppaning mavjudligi yoki yo’xolishi bilan tushuntiriladi. Ikki rangli indikatorlarda esa rangning o’zgarishiga sabab bir xromofor gruppaning boshqachasiga qayta gruppalanishidir.

Fenolftalein bir rangli indikatorlarning tipik vakilidir. Eritmaning muxiti pH < 8 bo’lganda fenolftalein molekulasida xinoidli gruppa mavjud emas, shuning uchun uning eritmasi rangsiz. Ammo eritmaga ishqor tomchilari qo’shilsa (pH = 8-5-10), fenolftalein molekulasi tarkibidagi anionda xinoidli gruppa

paydo bo’ladi va shu tufayli eritma qizil rangga kiradi:

Gidroksil ionlari konsentrasiyasining eritmada keyingi ko’payishi (pH =13-14) yangi qayta gruppalanishga sabab bo’ladi, natijada fenolftalein molekulasidagi uchinchi vodorod atomi ham ishqoriy metall ionita almashinadi. Xosil bo’lgan tuz tarkibidagi xinoidli gruppa yo’qoladi va natijada eritma rangsizlanadi.