11-mavzu: Movarounnahr chig‘atoy ulusi tarkibida. Reja

ikkinchi yo‘nalish ham kuchli bo‘lib, ularni mug‘ul harbiy –ko‘chmanchi zodagonlarining katta qismi qo‘llab-quvvatlar edi. Mug‘ul an’analari va urf-odatlarga sodiqligini saqlagan bu ko‘chmanchi zodagonlar o‘troq turmush tarziga va mahalliy aholiga dushmanlik kayfiyati bilan qarar edilar. Ular bosib olingan xalqlar mahalliy zodagonlar bilan yaqinlashishni xohlamay, o‘troq aholiga nisbatan talan-taroj ob’ekti sifatida qarardilar. Ular shaharlar va qal’alarni mug‘ullarga qarshi qo‘zg‘olon markazlari deb bilardilar va ularni vayron etardilar. SHuningdek ular islom va mahalliy madaniyatlarning dushmanlari edilar.

XIII asrning o‘rtalariga kelib bu ikki siyosiy kuchlar o‘rtasidagi kurash ancha susaydi. CHunki, barcha mug‘ul zodagonlari keng ko‘lamda davom etayotgan bosqinchilik urushlariga faol ishtirok etib, bosib olingan xalqdarning boshqaruviga deyarli aralashmay qo‘ydilar. XIII asr 60-yillari oxirlarida yagona mug‘ul imperiyasi bir nechta mug‘ul davlatlariga bo‘linib ketishi natijasida CHig‘atoy ulusi tashkil topadi va CHig‘atoy zodagonlari o‘rtasida siyosiy kurash avj oladi.

Dastlabki ikkita CHig‘atoy xoni – Muborakxon va Baroqxon Movarounnahrga yaqinlashishga harakat qildilar. Muborakxon bir nechta mug‘ul qabilalari (jaloyirlar, saroylar, barloslar va boshq.) bilan Ettasuvdan Angren daryosi vohasiga ko‘chib o‘tadi va 1266 yilda shu erda xon qilib saylanadi.

Baroqxon esa CHag‘aniyonda (Surxon vohasi) o‘z mulkiga ega edi. Movarounnahrda olib borilayotgan siyosat ko‘chmanchi mug‘ul zodagonlarining qattiq qarshiligiga uchraydi.

1269 yilda Xayduxon Talas vodiysida mug‘ul shahzodalari va nuyonlarining qurultoyini to‘pladi. Bu qurultoyda qabul qilingan qarorlar o‘zaro kelishuv xususiyatiga ega bo‘ldi. Rashididdinning ma’lumotlariga ko‘ra, qurultoy qatnashchilari o‘zaro kelishib, “bundan buyon tog‘larda va dashtlarda yashashga, shaharlar atrofida turib qolmaslikka, ekin ekilgan erlarga chorva boqmaslikka, asoslanmagan soliqlar solmaslikka”qaror qildilar.

1326-1334 yillarda hokimiyatni boshqargan Oloviddin Tarmashirin o‘troq hayot an’analarini qattiq turib himoya qiladi. Tarmashirin siyosatidan norozi bo‘lgan ko‘chmanchi mug‘ul zodagonlari 1334 yilda isyon ko‘tarib uni o‘ldirishadi. Tarmashirindan so‘ng hokimiyat tepasida bo‘lgan CHangshi (1334 y.), Bo‘zan (1334- 1338 yy.), Eson Temur (1338-1342 yy.), Muhammad (1342-1343 yy.) lar davrida Movarounnahrning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotida sezilarli o‘zgarishlar bo‘lmadi. Aksincha, mahalliy qabilalar hokimiyati, urug‘ boshliqlarining ta’siri bu paytga kelib yanada kuchayadi va CHig‘atoy hukmdorlari hokimiyatining qudrati pasaya boshlaydi.CHingizxonning ikkinchi o‘g‘li CHig‘atoyga Oltoy tog‘larining janubiy sarhadlaridan to Amudaryo va Sindgacha bo‘lgan erlar berilgan bo‘lib, bu ulus tarkibiga SHarqiy Turkiston, Ettisuvning katta qismi va Movarounnahr hamda o‘ng qirg‘oq Amudaryodagi Balx, Badaxshon, G‘azna, Qobul kabi hududlar kirgan.
Mug‘ullar o‘rtasidagi o‘zaro urushlar natijasida hududlar qo‘ldan qo‘lga o‘tib turgan bo‘lsa-da, ulusning o‘zagi saqlanib qolgan edi.CHingizxonning ikkinchi o‘g‘li bo‘lgan CHig‘atoyning qachon tug‘ilganligi aniqlanmagan.
Hali CHingizxon hayotligidayoq CHig‘atoy “YAsoqlar” va mug‘ul
qonunlarining hamda an’analarining bilimdoni sifatida shuhrat qozongan
edi. CHig‘atoy mulklarining asosiy qismi Ettisuvda bo‘lib,