1. Raqobat tushunchasi va vazifalari

3. Monopoliya va uning shakllari

• 3. Monopoliya va uning shakllari
• Monopoliya raqobatning har qanday shakllarini yo’q qilish hisobiga yakka hukmronlikka erishish hisoblanadi. Qizig’i shundaki, bazi hollarda yoki sanoat tarmoqlarida monopoliya ijobiy natija ko’rsatishi (masalan, temir yo’llar, telegraf), va aksincha raqobat samaradorlikka salbiy ta’sir etishi mumkin. Biroq bu juda kam hollarda kuzatiladigan holat, va ijobiy samarasi qisqa muddatgina (innovatsion mahsulotning dolizarbligi vaqtida, favqulotda holat vaqtida) o’z tasiri ko’rsatishi mumkin. Shuning uchun monopoliya erkin bozor va raqobat sharoitida erishilishi qiyin bo’lgan natija hisoblanadi.

Monopoliya tabiiy, davlat va erishilgan monopoliyaga bo’linadi.

• Monopoliya tabiiy, davlat va erishilgan monopoliyaga bo’linadi.
• a) Tabiiy monopoliya suv taminoti, temir yo’l kabi sohalarda ko’p uchraydi.
• Bunda ushbu bozorda talabni qondirish ishlab chiqarishning texnologik xususiyatlari tufayli raqobat mavjud bo'lmaganda samaraliroq bo'ladi (ishlab chiqarish hajmi oshgan sari tovarlar birligiga ishlab chiqarish tannarxining sezilarli darajada pasayishi
• natijasida) va tabiiy monopoliya sub'ektlari tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar boshqa tovarlar tomonidan iste'molga almashtirilishi mumkin emas. Shuning uchun ushbu mahsulot bozorida tabiiy monopoliyalar tomonidan ishlab chiqarilgan
• tovarlarga talab boshqa tovarlarga bo'lgan talabga nisbatan ushbu mahsulot narxining o'zgarishiga bog'liq emas. Temir yo’l hamma davlatda ham davlat mulki emas, yoki elektroenergiya ta’minoti nodavlat korxonlari tomonidan boshqariladi.

b) Davlat monopoliyasi davlat tomonidan qonun yo’li bilan yaratilgan monopol korxona hisoblanadi. Bu sohaga kirish to’siqlari davlat tomonidan o’rnatilinadi, faoliyat yuritilishi ham davlat tomonidan nazorat qilinadi va tartibga solinadi.

• b) Davlat monopoliyasi davlat tomonidan qonun yo’li bilan yaratilgan monopol korxona hisoblanadi. Bu sohaga kirish to’siqlari davlat tomonidan o’rnatilinadi, faoliyat yuritilishi ham davlat tomonidan nazorat qilinadi va tartibga solinadi.
• c) Erishilgan monopoliya odatda innovatsiya, kreativlik, yangiliklar hisobidan yuzaga keladi. Sanoatga kirish to’siqlari davlat tomonidan o’rnatilmaydi aksincha, innovatsiyalar uchun beriladigan mualliflik patentlari, know how lar hisobiga yuzaga keladi. Erishilgan monopoliya yangi ixtiro va kashfiyotlar yuzaga kelguncha o’z
• kuchida bo’ladi, bu davrda monopol korxona qaymog’ini olish narx siyosatini yuritib mahsulotini qimmat sotishi mumkin.