1-mavzu: biologiya fanining maqsadi va vazifalari

Mutasion  o’zgaruvchanlik  (mutagenez).  O’zgaruvchanlikning  bu  xili  organizmlar  genotipining 
o’zgarishi tufayli sodir bo’ladi. 
Bu xildagi o’zgaruvchanlikning eng muhim, o’ziga xos tomonlari quyidagilardan iborat:
1.Mutasiya,  irsiyatning  moddiy  asosi  bo’lgan  genlar  va  xromosomalarning  o’zgarishi  oqibatida 
paydo bo’ladi. 
2. Mutasiya – ota-ona organizmida uchramagan yangi, turg’un irsiylanuvchi o’zgarishdir. Shuning 
uchun  ham  mutasion  o’zgaruvchanlik  organizmlar  evolyutsiyasida  alohida  ahamiyatga  ega.  Mutasion 
o’zgaruvchanlik haqidagi tushuncha va nazariya dastlab gollandiyalik botanik olim G.De Friz tomonidan 
ishlab chiqildi. 
Mutasiya  nazariyasining  rivojlanishida  amerikalik  olim  G.Meller  ishlari  katta  ahamiyatga  ega.  U 
drozofillada  o’tkazilgan  tajribalarga  asoslanib  fizikaviy  omillar  ta’siri  natijasida  gen  mutatsiyalari  paydo 
bo’lishi  mumkin  ekanligini  isbotladi.  U  gen  mutasiyalarining  paydo  bo’lish  qonuniyatlarini  o’rganish 
imkoniyatini beradigan samarali usullar yaratdi. 
Mutasiya  har  xil  yo’nalishda  namoyon  bo’ladi.  U  organizm  uchun  foydali,  neytral  va  zararli 
bo’lishi mumkin. Foydali mutasiyalar nisbatan kam uchrasa ham, ular namoyon bo’lgan organizmlar tabiiy 
tanlanish va sun’iy tanlash jarayonida saqlanib qoladi. 
Mutasiyalar generativ va somatik bo’lishi mumkin. Jinsiy hujayralarda paydo bo’lgan mutasiyalar 
shu organizmning belgilarining namoyon bo’lishiga ta’sir qilmaydi, u faqat keyingi bo’g’inlarda namoyon 
bo’ladi. Bunday mutasiyalar generativ mutasiyalar deyiladi. Agar somatik hujayralarning genlari o’zgarsa, 
bunday  mutasiyalar  shu  organizmning  o’zida  namoyon  bo’ladi  va  jinsiy  ko’payishda  keyingi  avlodga 
o’tmaydi.   Biroq  jinssiz  ko’payishda,  agar  organizm  hujayra  yoki  hujayralar  to’plamidan  ko’payayotgan 
bo’lsa  va  unda  o’zgargan  mutasiyaga  uchragan  gen  bo’lsa,  bunday  mutasiyalar  somatik  mutasiyalar  deb 
ataladi va ular keyingi avlodlarga o’tishi mumkin. O’simlikshunoslikda somatik mutasiyalardan madaniy 
o’simliklarning yangi navlarini yaratishda keng foydalaniladi. 

---