1-ma’ruza umumiy tilshunoslikdan ma’lumot. Milliy til va adabiy til. Fonetika haqida umumiy ma’lumot reja

1. Assimilyatsiya (ingl. assimilation - o‘xshatish degani³⁴) hodisasiga ko‘ra so‘z tarkibidagi bir xil toifadagi fonemalardan biri ikkinchisini o‘ziga aynan yoki qisman o‘xshatib oladi. Masalan: chiq+gan → chiqqan. Bunda o‘zak tarkibadagi q fonemasi affiks tarkibidagi g fonemasini aynan o‘ziga o‘xshash fonema q ga aylantiriladi; tosh+gan → toshkan. Bunda o‘zakdagi jarangsiz sh fonemasi affiks tarkibidagi g fonemasini o‘ziga qisman o‘xshatadi, yozilishi: toshgan. Shunga ko‘ra assimilyatsiya ikki turga bo‘linadi:

1) to‘liq assimilyatsiya;

2) to‘liqsiz assimilyatsiya.

So‘z tarkibidagi bir fonemaning boshqasini aynan o‘zi kabi fonemaga aylantirishi to‘liq assimilyatsiyadir: bir+ta =bitta, tuz+sa = tussa, ayt+di=aytti, (yozilishi tuzsa, aytdi).

So‘z tarkibidagi bir fonemaning boshqasini qisman o‘xshatib olishi to‘liqsiz assimiltatsiya bo‘ladi: ish+ga=ishka, osh+di=oshti, shan+ba=shamba, (yozilishi: ishga, oshdi, shanba).

Oldin kelgan fonema o‘zidan keyin kelgan fonemani (masalan, bilak+ga=bilakka) yoki aksincha keyin kelgan fonema o‘zidan oldin kelgan fonemani (masalan, non+voy novvoy) o‘ziga aynan yoki qisman o‘xshatishi mumkin. Shunga ko‘ra assimilyatsiya yana ikki turga ajratiladi: