1-Маъруза: Кириш

Паст-оптимал юқори 
1- махсулотни тайѐрлашдаги харажатлар; 
2- махсулотни фойдаланишдаги харажатлар; 
3- мажмуавий харажатлар. 
Махсулот сифатини бошқариш назоратдан фарқ қилади. Сифат 
назоратида яхши махсулотни ѐмондан ажратади. Одатда махсулот 
тайрлангандан сўнг, унинг сифатини деярли ўзгартириб бўлмади.
Сифатни бошқариш тизимида махсулот сифатини камайтирувчи 
сабабларни аниқлаш ва бартараф этиш масаласи қўйилади. Шунинг учун 
махсулот сифатини бошқаришда керакли сифат сатхи аниқланади ва унга 
эришиш учун махсулотни тайѐрлаш жараѐнида барча босқичларида тегишли 
ишлар бажарилади.
Маҳсулотга бўлган эхтиѐж унинг сифати, миқдори, нархи ва етказиб 
бериш муддатларга боғлиқ. 
Сифатни бошқариш малакавий масаладир ва унда қуйдагилар 
аниқланади: 
а). Нима бажарилиши керак; 
б). Нима учун бажарилиши керак; 
в). Қачон бажарилиши керак; 
г). Қаерда бажарилиши керак; 
д). Ким бажарилиши керак; 
е). Қандай бажарилиши керак; 

---

ж). Қанча бажарилиши керак; 
Баъзи ҳолларда сифатни бошқариш учун ―сабаб –оқибат‖ 
диограммасидан фойдаланилади.
У қуйдаги тартибда тузилади: 
1. Ечиш учун муаммо танланади – тўғри горизонтал йўғон чизиқ; 
2. Муаммога таъсир этувчи мухум омиллар ва уларни таъсир этиш 
шартлари аниқланилади – қия катта стрелкалар; 
3. Мухум омилларга таъсир этувчи шарт шароитлар аниқланилади – 
қия кичик стрелкалар; 
4. Диограмма таҳлил этилади, омиллар ва шарт – шароитлар 
мухумлигши бўйича ажратилади ва хозирги вақтда таъсир этувчи сабаблар 
коректировкаланади; 
5. Кейинги ишлар режаси тузилади, мухокама қилинади, энг мухум 
омиллар аниқланади (диограммани балиқ склети ѐки Исикавий диограммаси 
деб хам аталади).
Замонавий таърифи бўйича (ГОСТ 15467-79) маҳсулотнинг сифати деб, 
шу маҳсулот яратилиши мақсадга мувофиқ келувчи эҳтиѐжларнинг 
қондирилишини шартли равишда ифодаловчи хоссалари йиғиндисига 
айтилади. 
Ўз навбатида йўл қурилишнинг сифати деганда йўл қурилишнинг ўзига 
хос томонларини ҳисобга олувчи кўрсаткичларнинг мажмуи тушунилади. 
Улар қаторига қуйидаги кўрсаткичлар киради: 
Техник иқтисодий ва эксплуатацион. Мўлжалланганлик кўрсаткичлари 
муддати талабларини қондира олиш қобилятини характерлайди. Масалан, 
хавфсиз тезлик, ўтказувчанлик қобилияти ва бошқалар. 
Ишончлилик кўрсаткичлари йўлни белгиланган муддат давомида 
топширилган функцияларни бажара олиш қобилиятини характерлайди. Улар 
комплекс кўрсаткичлар бўлиб, қуйидаги кўрсаткичларни ўз ичига олади: 
бузилмаслик (ишга яроқлилик хусусиятларини таъмирлар ўртасидаги муддат 
ичида сақлаш), конструкцияларнинг таъмир талаблиги (йўл устки 
қурилмалари, кўприклар, трубалар ва бошқа), узоққа чидамлилиги. 
Технологик кўрсаткичлар муайян шароитларда қабул қилинган 
конструктив ечимлардан фойдаланишнинг рационаллигини характерлайди. 
Эргономик кўрсаткичлар, иншоотлар ва уларнинг конструктив 
элементларини инсоннинг ишлаши учун нормал шароит билан таъминлаш 
талабларининг бажарилишини ифодалайди. Бу кўрсаткичлар физиологик, 
психологик ва бошқа факторлар билан баҳоланадилар. 
Темир йўл қурилишидаги муҳандислик ечимларининг техник 
иқтисодий кўрсаткичлари уларнинг иқтисодий самарадорлигини акс 
эттиради. Уларнинг таркибида қуйидаги кўрсаткичлар ҳам ҳисобга олинади: 
1. Халқ 
хўжалигидаги 
самарадорлик–транспорт 
ишининг 
яхшиланилиши ҳисобига турли тармоқларда иқтисодий самара. 
2. Эксплуатацион самара, асосан юк ташиш баҳосига таъсир қилувчи. 
3. Қурилиш самараси, қўлланиладиган материаллар, конструкциялар, 
технологик жараѐнларнинг иктисодийлиги ва прогрессивлигини аниқловчи; 

---

Йўллар учун атроф-мухит билан мослашувини ҳисобга олувчи 
кўрсаткичлар катта аҳамиятга эга. Афсуски, ҳозирги пайтда йўлларнинг 
эстетик кўрсаткичларга таъсирини баҳоловчи усуллар ишлаб чиқилмаган. 
Ваҳоланки, уларнинг аҳамияти кундан кунга ортиб бормоқда. Бу масаланинг 
моҳиятини тушуниш учун айрим саволларда тўхталиб ўтамиз. 
Йўлларнинг қурилишида, барча босқичларни ҳисобга олганда, 
Буюртмачи табиат билан йўл қурувчи мутахаисислар орқали алоқада бўлади. 
Ўртада 
турган 
ана 
шундай 
мутахассислар 
4та-қидирувчилар, 
лойиҳаловчилар, қурувчилар ва эксплуатация қилувчилар. Бироқ улар маблағ 
ва вақтнинг сарфи бўйича бир хил мақсадда эмас. Шу билан бирга аввалги 
босқичдаги қабул қилинган қарорларни тузатиш, ортиқча шошмашошарлик 
ѐки ўринсиз иқтисод қилиш кейинги босқичларда қўшимча иш бажаришга 
ѐки тузатишларга олиб келади. 
Баъзи ҳолларда йўлларни қайтадан қуриш зарур бўлиб колади. Бу эса 
харажатларнинг кескин ортишига олиб келади. Буни график усулда жуда 
тушунарли килиб тасаввур қилиш мумкин: 
1 – харажатларнинг камайиш нормал эгри чизиғи; 
2- лойиҳа олди қидириш ишларининг камчиликлари туфайли 
харажатларнинг ортиши; 
3- лойиҳалаш ва қуриш босқичларидаги хатолар туфайли харажатларнинг 
ортиши. 
Йўлларни қидириш ва кўриш тажрибасидан маълумки, йўлнинг сифат 
кўрсаткичларига жуда ҳам кўп табиий омиллар таъсир кўрсатади. Улар 
кўрувчи ва эксплуатация қилувчилар ишида жиддий қийинчиликлар 
туғдирадилар. Масалан, сел олиб кетиши, сув тошқинлари, ер ости сувлари, 
ботқоқликлар ва бошқалар. Ҳозирги пайтда табиат муҳофазаси фаолияти
буйича АҚШ ва Канаданинг тажрибаси мақтовга сазовор. 
Бу ерда муҳандислик ечимларининг экологик экспертизаси кенг йўлга 
қуйилган. Шундай қилиб, юқорида санаб ўтилган сифат кўрсаткичларнинг 
комплекси йўлни қуриш ва эксплуатация қилишнинг барча босқичларида 
танланади. Лойиҳалаш босқичида стандартларда ўз аксини топган меъѐрий 
талаблар лойиҳага киритилади. Стандартлар ўз навбатида назорат қилувчи 
кўрсаткичлар рўйхатини аниқлайди, уларнинг даражасини ўрнатиб беради ва 

---

ўлчаш услубларини кўрсатади. Йўлларнинг барча сифат кўрсаткичлари 
қурилишнинг лойиҳа смета ҳужжатларида кўрсатилган бўлади. Улар иш 
бажаришдан олдинги босқичда сифатнинг керакли даражасини 
таъминлашни 
кафолатлайди. 
қурилиш 
маҳсулотининг 
сифати 
шакилланишида ишлаб чиқариш босқичини ҳал қилувчи ҳисобланади. Чунки 
бу босқичда ишлаб чиқариш харажатлари катта ва технологик жараѐнлар 
мураккаброқдир. Уларнинг мураккаблиги ва ўзига хослиги шундан иборатки, 
ишлар бевосита табиий муҳитда олиб борилади. Об-ҳаво, тупроқ 
шароитлари ва бошқа омилларни ҳисобга олиш шундай мураккабки, улар
фақат математик формулалар орқали ҳисобга олинади ва шунинг учун ишлаб 
чиқариш кўрсаткичларини баҳолашда математик статика усулларидан 
фойдаланилади. Шундай қилиб, қурилишда маҳсулот сифатини ошириш 
муаммосини ҳал қилиш учун, барча сифат кўрсаткичларини ва норматив 
талаблардан четга чиқиш ҳолларини ҳисобга олишни узлуксиз назорат 
қилиш тартибини йўлга қўйиш билан боғлик техник ва ташкилий 
масалаларни ҳал қилиш лозим. Бундай назорат қанчалик мукаммал, яъни 
кўпроқ жараѐнларни қамраб олган бўлса, унинг фойдаси шунчалик кўп 
бўлади. Жараѐнлараро назоратгина ишлаб чиқариш сифатини бошқариш 
имкониятини беради. 
Баъзи 
ҳолларда 
сифатни 
бошқариш 
учун 
―сабаб–оқибат‖ 
диограммасидан фойдаланилади.
У қуйдаги тартибда тузилади: 
1. Ечиш учун муаммо танланади – тўғри горизонтал йўғон чизиқ; 
2. Муаммога таъсир этувчи мухум омиллар ва уларни таъсир этиш 
шартлари аниқланилади – қия катта стрелкалар; 
3. Мухум омилларга таъсир этувчи шарт шароитлар аниқланилади – 
қия кичик стрелкалар; 
4. Диограмма таҳлил этилади, омиллар ва шарт – шароитлар 
мухумлигши бўйича ажратилади ва хозирги вақтда таъсир этувчи сабаблар 
коректировкаланади; 
5. Кейинги ишлар режаси тузилади, мухокама қилинади, энг мухум 
омиллар аниқланади (диограммани балиқ склети ѐки Исикавий диограммаси 
деб хам аталади).
Диограммани яхшилаб таҳлил қилиб, сифатга таъсир этувчи 
омилларнинг миқдори ва даражасини аниқлаб, жадвал тузиш мумкин. 
Жадвал асосида Паретто диограммаси тузилади.