1. 1§. O’zbekistonda demokratik jamiyat to’g’risidagi qarashlar va uning rivojlanish bosqichlari 2§. Ijtimoiy tashkilotlar-fuqarolik jamiyatining asosiy elementlari. Ii-bob. «O’zbekistonda fuqarolik jamiyati shakllanish o’ziga xos

II-BOB. «O’ZBEKISTONDA FUQAROLIK JAMIYATI SHAKLLANISH O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI» NAULRIL VA
AMALIYOT.
2.1§. Konstitusiyaviy davlatchilik-fuqarolik jamiyati asosi.

O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin o’ziga xos bo’lgan taraqqiyot yo’lini – ya’ni, bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan erkin, ochiq demokratik davlat qurish vazifasini asosiy maqsad qilib belgilab oldi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov ta’kidlab o’tgandek: «Biz shunchaki demokratik jamiyat emas, demokratik odil jamiyat qurmoqchimiz… Adolat va haqiqat g’oyasi ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarini qamrab olmog’i darkor. Adolat va haqiqat g’oyasi qonunchilik faoliyatimizning zamini, bosh yo’nalishi bo’lmog’i shart»¹.

Demokratik jamiyat qurish uchun mamlakatda qabul qilingan qonunlar adolatli bo’lishi, o’zida xalq manfaatlarini ifoda etishi, og’ishmay itoat etilsagina, jamiyatda demokratiya qaror topadi va mustahkam bo’ladi. Chunki barcha demokratik institutlar, inson huquq va erkinliklari qonun vositasida joriy etiladi.
Demokratik jamiyatning eng muhim belgilaridan biri – jamiyat a’zolarining qonun oldidagi tengligining, Konstitusiya va qonunlarning ustuvorligining

1. 
   Karimov I.A. O’zbekistonning siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy istiqbolininh asosiy tamoyillari. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasidagi ma’ruza. 1995 yil, 23 fevral. “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir” kitobida, 3 jild, - Toshkent: O’zbekiston, 1996 yil, 10 bet.
   

34

ta’minlanganligidir. Shu bilan birga, Konstitusiya va qonunlarning provard maqsadi inson, uning huquq va erkinliklarini ta’minlashdan iborat bo’lmog’i lozim.

«Qonun ustuvorligini ta’minlash, shaxs, oila, jamiyat va davlatning huquq va manfaatlari muhofazasini kuchaytirish, aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini oshirish, fuqarolarni qonunga bo’ysunish va hurmat ruhida tarbiyalash – bu rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan chinakam demokratik, huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurishning nafaqat maqsadi, balki uning vositasi, eng muhim sharti hisoblanadi»¹.
Konstitusiyaning 15 moddasiga muvofiq «O’zbekiston Respublikasida O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi va qonunlarining ustunligi so’zsiz tan olinadi.
Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitusiya va qonunlarga muvofiq ish ko’radilar».
O’z faoliyatini Konstitusiya va qonunlarga muvofiq amalga oshirish sanab o’tilgan subektlarning konstitusiyaviy burchi hisoblanadi. Agarda davlat organlari, nodavlat tashkilotlar, mansabdor shaxslar yoki fuqarolar o’zlarining bu burchlarini bajarmasalar, ularga nisbatan tegishli javobgarlik choralari qo’llanishi mumkin.
Konstitusiyaning 16 – moddasida mustahkamlangan qoidaga binoan «Birorta ham qonun yoki boshqa normativ – huquqiy hujjat Konstitusiya normalari va qoidalariga zid kelishi mumkin emas». Agarda birorta normativ – huquqiy hujjat konstitusiyaga zid keladigan bo’lsa, u bekor qilinishi lozim.
Konstitusiyaga binoan qonun yoki boshqa normativ huquqiy hujjatning konstitusiyaga mosligini qaysi organ nazorat qiladi, degan savolning tug’ilishi tabiiydir.
Bu nazorat normativ huquqiy hujjatlar loyiha shaklida tayyorlangan vaqtida ularni huquqiy ekspertizadan o’tkazish orqali amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining «Normativ-huquqiy hujjatlar to’g’risida»gi 2000 yil 14 dekabrda

1. 
   Karimov I.A. Adolat qonun ustuvorligida. Ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining oltinchi sessiyasidagi ma’ruza. 2001 yil 29 avgust. “Xavfsizlik va tinchlik uchun kurashmoq kerak” kitobida, 10 jild, Toshkent: O’zbekiston, 2002 yil, 28 bet.
   

35

qabul qilingan qonuning 18 moddasiga muvofiq «Huquqiy ekspertiza normativ-huquqiy hujjat loyihasini tayyorlagan organning yoki normativ-huquqiy hujjatni qabul qiladigan organning yuridik xizmati, shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi».
Biroq bu borada demokratik tamoyilarni hayotga to’liq joriy etilishida ayrim jiddiy muammolar ham mavjud. Ulardan biri tom ma’nodagi sud mustaqilligiga erishishdan iboratdir. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Sudlar tom ma’nodagi mustaqil bo’lgan holdagina qonunlarning qat’iy ijrosi, ularning haqiqiy ustuvorligi so’zsiz ta’minlanadi. Qaerda sud mustaqil bo’lmas ekan, shu erda qonun talablari va adolat buzilishi muqarrar». Darhaqiqat, qonun ustuvorligini, insonning huquq va erkinliklari himoyasini ta’minlamasdan turib, demokratik va fuqarolik jamiyatini qurish haqida so’z yuritishga hech qanday asos qolmaydi.
Biroq bu borada demokratik tamoyillarni hayotga to’liq joriy etishida ayrim jiddiy muammolar ham mavjud. Ulardan biri tom ma’nodagi sud mustaqilligiga erishishdan iboratdir. Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Sudlar tom ma’nodagi mustaqil bo’lgan holdagina qonunlarning qat’iy ijrosi, ularning haqiqiy ustuvorligi so’zsiz ta’minlanadi. Qaerda sud mustaqil bo’lmas ekan, shu erda qonun talablari va adolat buzilishi muqarrar». Darhaqiqat, qonun ustuvorligini, insonning huquq va erkinliklari himoyasini ta’minlamasdan turib, demokratik va fuqarolikjamiyatini qurish haqida so’z yuritishga hech qanday asos qolmaydi.
Fuqarolarning konstitusiyaviy huquqlari va erkinliklarini ta’minlash yuzasidan parlament nazoratini amalga oshirishda Oliy Majlisning Inson huquqlari bo’yicha vakili (Ombudsman) instituti muhim rol o’ynaydi¹. Er yuzida inson borki, u doimo o’z huquqi va erkinligini himoya qilish uchun imkoniyat izlagan. Ombudsmanning tashkil topishi esa, davlat bilan fuqaro o’rtasidagi munosabatlarga yanada aniqlik kiritildi. Ombudsman fuqarolarning haq-huquqlarini himoya qiluvchi, munosabatlarni nazorat qiluvchi vakildir.

1. 
   Qarang: Xalilov E.H. O’zbekiston Respublikasining Parlamenti: Birinchi chaqiriq Oliy Majlisning faoliyati. – Т.: O’zbekiston, 1999, 11-17 betlar.
   

36

«Ombudsman» (Hombusmen) shvedcha so’z bo’lib, «hukumat idoralari faoliyatini taftish, nazorat qiluvchi mansabdor shaxs yoki vakil» ma’nosini anglatadi¹.
Oliy Majlisning inson huquqlari bo’yicha vakili (Ombudsman) demokratik yo’ldan borayotgan jamiyatimizdagi inson huquqlari bilan bog’liq muammolarni hal qilishda faol ishtirok etmoqda. Oliy Majlisning inson huquqlari bo’yicha vakili Ombudsman 1997 yil 24 aprelda qabul qilingan qonunda berilgan vakolatlariga muvofiq faoliyat ko’rsatmoqda. Mamlakatimizda huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini barpo etishda alohida ahamiyatga ega bo’lmoqda.
Konstitusiyaga ko’ra, qonunlar Respublika Prezidenti tomonidan imzolanadi, boshqacha qilib aytganda, o’zining rasmiy tasdig’ini topadi. Agar Prezident qabul qilingan qonunda fuqarolarning huquq va erkinliklariga rioya etilmagan yoki u Konstitusiyaga zid deb hisoblasa, Konstitusiya 93-moddasining 14-bandiga muvofiq qonunga o’z e’tirozlarini ilova etib uni takroran muhokama qilish va ovozga qo’yish uchun Oliy Majlisga qaytarishga haqli. Agarda boshqa normativ-huquqiy hujjat, masalan, Vazirlar Mahkamasining qarori, vazirning buyrug’i, hokimning qarori, Konstitusiyaga yoki qonunlarga zid bo’lsa, respublika Prezidenti shu moddaning 13-bandiga muvofiq uni to’xtatishga yoki bekor qilishga haqli.
«Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida»gi qonunning 26-moddasi ikkinchi qismiga muvofiq «Hoqimlarning O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi va qonunlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlariga, Hukumat hujjatlariga, shuningdek O’zbekiston Respublikasining davlat manfaatlariga zid keladigan hujjatlari O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan to’xtatiladi va bekor qilinadi».
Shuni ham alohida ta’kidlash joizki, qonun ustuvorligini ta’minlashda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qonunchilik tashabbusi asosida inson huquqlarini himoya qilishga qaratilgan qonunlar loyihalarining kiritilishi ham katta ahamiyatga ega.

1. 
   Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug’ati. – Т.: Sharq, 1998, 179-bet.
   

37

Qonun ustuvorligi quyidagi uchala holat bo’lgandagina, o’zining to’liq ifodasini topadi.
Birinchidan, qabul qilinayotgan qonunlar va boshqa normativ-hujjatlar adolatga, inson huquqi va manfaatlariga asoslangan bo’lishi shart.
Ikkinchidan, Konstitusiya, qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar barcha davlat organlari, mansabdor shaxslar, nodavlat tashkilotlar va fuqarolar tomonidan aniq bajarilishi zarur.
Uchinchidan, barcha normativ-huquqiy hujjatlar Konstitusiya va qonunlarga mos bo’lishi – qonun ustuvorligini ta’minlashning asosiy mexanizmlarini tashkil etadi. Demokratik jamiyatning muhim tamoyili bo’lgan qonun ustuvorligi mamlakatimizda barpo etilayotgan fuqarolik jamiyati qurishning asosidir. Albatta, demokratik jamiyat qurish faqat qonun ustuvorligi bilan cheklanib qolmaydi, balki xalqimizning milliy-ma’naviy negizlariga tayanishni taqozo etadi va zaruriy sharti qilib qo’yadi.
Fuqarolik jamiyati ham ijtimoiy taraqqiyot shakli bo’lgan amliy reallik sifatida, ham ijtimoiy taraqqiyot yo’nalishiga xizmat qiluvchi ideal sifatida namoyon bo’ladi. Huquqiy davlat barpo etilgan taqdirdagina real fuqarolik jamiyati ideal fuqarolik jamiyatiga mos keladi. Ideal fuqarolik jamiyati jamiyatda qonun ustuvorligi, odamlar erkinligiga, huquqda ularning tabiatan tengligiga asoslanadi. Ayni paytda, jamiyat a’zolari muayyan majburiyatlarni ongli, ko’ngilli ravishda o’z zimmalariga olishadi va umumiy qonunlarga buysunishadi.
Huquqiy davlatda fuqarolik jamiyati qonun manbaiga aylanadi. U davlat maqomini belgilaydi. Bunday sharoitda щaxs o’z huquqlari bilan jamiyat ustidan ustuvorlikka ega bo’ladi. Shuning uchun ham huquqiy davlat bu huquq normalari negizida individlar va turli uyushmalarning o’zaro munosabatlariga asoslangan davlat hokimiyatining tashkil topishi hamda faoliyat ko’rsatish shakli hisoblanadi.
Qonun negizida o’z faoliyatini amalga oshiruvchi davlat haqidagi tasavvurlar inson sivilizasiyasining tabbiy huquqlari bilan bog’liq ibtidoiy bosqichlarida shakllangan. Ijtimoiy hayotning nisbatan takomillashishi va adolatli shaxslarni izlash huquqiy davlat g’oyasi bilan bog’liq. Antik dunyoning ko’plab

38

mutafakkirlar (Suqrot, Demokrit, Aflotun, Arastu, Siseron va b.) o’sha qadimgi davr jamiyatning uyg’un rivojini ta’minlashga qaratilgan huquq bilan davlat hokimiyati o’rtasidagi aloqalar hamda o’zaro hamkorlikni aniqlashga uringanlar. Ular ham fuqarolar, ham davlatning o’zi uchun umummajburiy qonunlar ustuvor bo’lgan jamiyatgina nisbatan to’g’ri, adolatli jamiyatdir, degan komil fikrda bo’lishgan.
Qonunlar ijtimoiy hayotninng muhim, hayotiy zarur tomonlarini boshqarib turadi. Qonunosti hujjatlari, ayniqsa, idoralar hujjatlari zarur hollarda qonunlarning muayyan qoidalarini konkretlashtiradi, xolos.
Konstitusiya – davlatning Asosiy Qonuni. Unda davlat va jamiyatning huquqiy tamoyillari aksini topadi. Konstitusiya bu – jamiyatning umumiy huquqiy modeli bo’lib, barcha qonunchilik unga aynan mos kelishi lozim. Davlatning boshqa biror bir huquqiy aktlari Konstitusiyaga zid bo’lmasligi shart.
Qonunning, eng avvalo, Konstitusiyaning ustunligi jamiyatda huquq qonunchiligining mustahkam rejimini, adolatli huquqiy tartibni yaratadi.
Ikkinchidan, shaxs huquqining realligi, uning erkin kamoloti ta’minoti.
Ijtimoiy-siyosiy hayotda inson erkinligi uning huquqi tarzida namoyon bo’ladi.
Huquqiy davlat individ erkinligining muayyan qadriyatlarini tan oladi.
Individ erkinligining huquqiy xarakteri ijtimoiy hayotning turli sohalarida namoyon bo’ladi. Masalan, davlatning shaxs manfaatlari bilan bog’liq huquqlariga ijobiy ta’siri, jumladan, shaxsning daxlsizligi huquqi, ta’lim olish, ijtimoiy himoya huquqlari, sud himoyasi va boshqalar amalga oshiriladi. Shaxs erkinligining huquq borasidagi etukligi, iqtisodiy va ma’naviy asos-zaminlar bilan belgilanadi.
Uchinchidan, davlat bilan shaxsning bir-biri oldidagi o’zaro masuliyatlari. Siyosiy hokimiyat instituti bo’lmish davlat bilan uning shakllanishi hamda amalga oshirilishi o’rtasidagi munosabatlar tenglik va adolat negizida o’rnatilishi shart. Ayni paytda, davlat har bir fuqaroga nisbatan adolatli bo’lishdek, majburiyatni zimmasiga oladi. Davlat organlari qonunga rioya qilgani holda, uni buzishga haqli emas. Davlat qonunni buzmasligi va o’z zimmasidagi huquqiy majburiyatlarni so’zsiz, og’ishmay bajarishi shart. Davlat hokimiyati uchun qonunning

39

majburiyligi ma’muriy o’zboshimchalikni inkor qiluvchi kafolatlar tizimi orqali ta’minlanadi. Ularga qo’yidagilar kiradi: deputatlarning o’z saylovchilari oldidagi mas’uliyati; huquqning konkret subektlari oldida turli darajadagi mansabdor shaxslarning o’z majburiyatlarini bajarmaganliklari uchun intizomiy va jinoiy mas’ulligi.
Xuddi ana shu huquqiy talablar shaxsning davlat oldidagi mas’uliyatiga ham daxldor. Davlat tomonidan majbur qilish tamoyili huquqiy maqomga ega bo’lishi, shaxs erki me’yorlarini buzmasligi, sodir etilgan huquqbuzarlik darajasiga mutanosib kelishi shart.
Davlat bilan shaxs o’rtasidagi o’zaro mas’ullikning huquqiy maqomi bu jamiyatda shakllanayotgan huquqning muhim tarkibiy qismidir.
Huquqiy davlatda shunday maqomdagi davlatning faoliyatini tashkil etish tamoyili muhim rol o’ynaydi.
Despotik yoxud polisiya davlatidan huquqiy davlat doimiy norma va qoidalarning muayyan majmui tufayli ajralib turadi. Ular orasida hokimiyatlarning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tizimlari normasi markaziy o’rinda turadi. Hoqimiyatlarning bo’linish tamoyili, bir tomondan, qonun chiqaruvchi hokimiyatni, ikkinchi tomondan, ijro etuvchi va sud hokimiyatlarning qonunga itoat etishlarini belgilab beradi. Hokmiyatlar o’rtasidagi muvozanat, nainki, munosabatlarni ta’minlovchi, ayni paytda, hokimiyat tarmoqlarining belgilangan chegarada bir-birlarini tiyib turishi bilan bog’liq maxsus tashkiliy-huquqiy doiralar vositasida qo’llab-quvvatlanadi. Shu bilan bir qatorda ular o’z vakolatlari doirasida muayyan hokimiyatning boshqasiga nisbatan mustaqil ekanligini kafolatlaydi.
Qonun chiqaruvchi hokimiyat ustun maqomga ega: u davlat va jamiyatning konstitusiyaviy-huquqiy asos-zaminini yaratadi, mamlakat ichki va tashqi siyosatining asosiy yo’nalishlarini belgilaydi, demak, oxir-oqibatda ijroiya va sud hokimiyatlari faoliyatining huquqiy tashkillanishi hamda shakllarini tayin etadi. Huquqiy davlatda qonun chiqaruvchi hokimiyat tarmog’ining etakchilik mavqei o’zi chiqarayotgan qonunlarning yuridik kuchini belgilab beradi, huquq normalariga umummajburiy maqom baxsh etadi.

40

Biroq qonun chiqaruvi hokimiyatning ustun mqomi mutlaq emas. U xalq va amaldagi qonunlar Konstitusiyaga mos kelishini ta’minlovchi maxsus konstitusiyaviy organlar (Konstitusiyaviy sud) nazorati ostida bo’ladi.
Ijro etuvchi hokimiyat o’z organlari timsolida qonun chiqaruvchilar qabul qilgan huquqiy normalarni bevosita amalga oshirish bilan shug’ullanadi. Ijroiya organlari qonunchilik asosida faoliyat yuritgani uchun huquqiy harakterga ega bo’lishadi. Huquqiy davlatda odil sudlov faqat sud idoralari tomonidan olib boriladi. Sudning funksiyasini hech kim o’zlashtirib olishi mumkin emas. Odil sudning mustaqilligi va qonuniyligi fuqarolar huquq hamda erkinliklarining, yaxlit holda huquqiy davlatning muhim kafolati hisoblanadi.
Sud hokimiyati tiyib turish omili sifatida huquq qoidalarining, eng avvalo, konstitusiyaviy talablarning ham qonun chiqaruvchilar, ham ijro etuvchi hokimiyatlar tomonidan buzilishini ogohlantiruvchi organ bo’lib, hokimiyatlarning amalda real bo’linishini ta’minlaydi.
Shuning uchun ham huquqiy davlatning tashkillanishi va faoliyati asosida qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyatlarining mavjudligi tamoyili yotadi. Hoqimiyatning uch tarmog’i faqat va faqat o’z konstitusiyaviy maqomlari doirasida faoliyat ko’rsatishadi. Va ular mushtaraklikda bir-birlarini tiyib, muvozanatlashtirib turishadi. Ayni paytda, demokratik normalar buzilishiga, hokimiyat suiste’molliklariga qarshi tizimiy kafolatni ta’minlaydi. Fuqarolarning o’zlari esa umumiy saylov tizimi orqali barcha hokimiyat tarmoqlari faoliyatini nazorat qilib turishadi. Zarur bo’lganda, ular hatti-harakatini izga solib turishadi.
Huquqiy davlatda davlat hokimiyati qonunga itoat qiladi. Uning bu maqomi alohida shaxsning daxlsiz huquqlarini tan olish bilan to’ldiriladi.
Huquqiy davlat fuqarolik jamiyati barcha a’zolarini birlashtiruchi o’z mazmun-mohiyati bilan umuminsoniy qadriyat bo’lgan qator umumiy huquqiy asoslarga ega.
Shu bilan birga huquqiy davlat rivoji mo’ljallari aniq va puxta ekanligi, o’z davri talablariga mos kelishi lozimligi diqqatga sazovor. Bu turli mamlakatlarda turli davrlarda fuqarolik jamiyatining iqtisodiy sohadagi aniq maqsadlari o’zgarishi

41

mumkinligi, lekin ular faolligining bosh strategik yo’nalishlari o’zgarmasligi bilan bog’liq. Xuddi shunday manzara huquqiy himoyani ta’minlash jabhalarida ham kuzatilishi shart.

2.2§. Islohatlarning «o’zbek modeli» va modernizasiyalashtirish imkoniyatlari
Samarali, ilg’or o’zgarishlaru yangilanishlarga ochiq fuqarolik jamiyati shakllanishining eng muhim omili bu – ijtimoiy va siyosiy hayotning barcha sohalarini erkinlashtirish jarayonidir.
XXI asr davlatlar va xalqlar hayotiga daxldor juda ko’plab o’zgarishlar olib keldi. Shu nuqtai nazardan respublikamiz oldida, nafaqat, belgilangan yalpi islohatlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish, ayni paytda, jahon iqtisodiy taraqqiyotining yangi shart-sharoitlariga moslashish, ulardan xalq farovonligi yo’lida oqilona foydalanish vazifasi turibdi.
Islohatlarning o’zbek modeli hali to’liq foydalanilmagan juda katta imkoniyatlarga ega. Ana shu imkoniyatlarni to’la amalga oshirish o’laroq, O’zbekiston XXI asr jahon hamjamiyati mehvarida xosu mos qonuniy o’rnini topishi muqarrar. Albatta, buning uchun butun xalq yakdilu bo’lib, tinimsiz samarali mehnat qilish zarur.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov Oliy Majlisning
Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi qo’shma
majlisidagi “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”da mavzusidagi ma’ruzasini o’rganish bo’yicha dastlabki yillarida islohatlarni amalga oshirishning quyidagi olti ustivor strategik yo’nalishini belgilab berdi.
1. Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish.

42

2. 
   Sud-huquq tizimini isloh etish.
   

2. 
   Axborot sohasini isloh qilish, axborot va so’z erkinligini ta’minlash.
   

2. 
   O’zbekistonda saylov huquqi erkinligini ta’minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish.
   

2. 
   Fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish
   

2. 
   Demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish.
   

Ayni paytda I.A.Karimov to’rtta muhim savolni qayd etib, ularga yaqin vaqt ichida aniq javoblar topish zarurligini ta’kidladi:

Birinchidan, biz kelgusi asrga o’zimiz bilan nimalarni olib o’tishimiz
mumkin va zarur?
Ikkinchidan, nimalardan biz voz kechishimiz darkor?
Uchinchidan, o’z hayotimizni qanday yo’llar bilan yaxshilamoqchimiz? To’rtinchidan, yangi ming yillikda qanday muammolarning echimi bizning
diqqat – e’tiborimiz markazida turmog’i lozim?
Yurtboshimiz siyosiy falsafaning navbatdagi kashfiyoti bo’lmish ustivor yo’nalishlar mushtaraklikda Ushbu savollarga javoblar topish imkonini berish baravarida O’zbekistonda fuqarolik jamiyat asoslarini shakllantirish imkoniyatlarini kengaytirdi.
Barcha ustuvor yo’nalishlarni o’zida uyg’un tajassum etgan, yuqoridagi savollarga aniq amaliy javoblar izlab topishga yo’naltirilgan tub yangilanishlarning kaliti bo’lib, shubhasiz, kuchli fuqarolik jamiyat asoslarini shakllantirish imkoniyatlarini kengaytirdi.
Shunday qilib, ichdan, botinan rivojlanish tamoyili davlat boshqaruvi bilan uyg’un holda O’zbekistonni o’z strategik maqsadi sari dadil va ishonchla, olg’a intilishining bosh mezoniga aylandi.
Ushbu mezon, shubhasiz iqtisodiyot erkinligi bilan bog’liq.
Ma’lumki, firma va korxonalar o’z faoliyatlarida yolg’iz xo’jalik jabhasi bilangina chegaralanib qolishmaydi. Chet El iqtisodiyot va ijtimoiyot nazariyasida firmalar jamiyat tarkibiga bevosita singib ketishi tabiiyligi allaqachonlar tan

43

olingan. Firmalar – yolg’iz iqtisodiyot birligini emas. Ular nafaqat, tovar va xizmat bozorida faoliyat ko’rsatishadi, ayni paytda, odamlarning hamkorlikda o’z hayotiy rejalari hamda intilishlarning ruyobga chiqishini belgilovchi va koordinasii qiluvchi murakkab ijtimoiy tizilmadir.
Bizning nazarimizda, bunday yondashuv, ayniqsa, sharqona jamiyat uchun xarakterli. Jumladan, o’zbekistonda kichik va o’rta tadbirkorlik, mahalla tipidagi ishlab chiqarish tashkilotlari darajasidagi ijtimoiy muammolar echimiga yo’naltirilgan firmalar, ayniqsa, keng tarqalgan. Shu sababli fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari va mahalliy hokimiyat organlari bozor islohatlarining tadbirkorlikni rag’batlantirish, xususiy mulkni rivojlantirish, aholini ish bilan ta’minlash, iste’mol bozorini xaridorgir mahsulotlar bilan to’ldirish, odamlarning moddiy farovonligini oshirish, aholining kuchli ijtimoiy himoyasini ta’minlash kabi hayotiy zarur muammolarni hal etishga safarbar qilingan. Aynan ana shu o’rinda fuqarolik jamiyatining mustahkam asosi, ishlab chiqarish munosabatlarining, to’plangan moddiy-mulkiy boyliklarning murakkab tizimlaridan iborat poydevori barpo etiladi.
Bozor jarayonlarining o’zini o’zi boshqarib turishi asosida funksional iqtisodiyt tizimlarni tipik misoli bo’lib, raqobat muhitini shakllantirish, ichki narx navo ko’rsatkichlarini qo’llab-quvvatlash, tovar, xizmat tex’nika, texnologiya. Nou-xau kapitalning turli shakllari, ishchi kuchlari va boshqalarning harakati uchun muta’dil yaratib berishga qaratilgan tarkiblar faoliyatiga yo’l ochiladi.
Funksional iqtisodiyot tizimining tipik misoli bo’lib, raqobat muhitini shakllantirish, ichki narx-navo ko’rsatkichlarini qo’llab-quvvatlash, umumehtiyoj talabini rag’batlantirish, to’lov va tashqi savdo muvoziyligini qo’llab-quvvatlash, milliy tovar ishlab chiqaruvchilar xorij raqobatidan himoya qilish, ishsizlikning darajasini mu’tadil saqlab turish, atrof-muhitni himoya qilish va boshqalar hisoblanadi.
Funksional iqtisodiyot tizimlari aniq maqsadga yo’naltirilgan tizimlar (bank, soliq, sug’o’rta, ijtimoiy muhofaza va b)dan, avvalo, shunisi bilan farq qiladiki, ular uchun o’zini o’zi boshqarib, ta’minlab turish xos bo’lib, belgilangan

44

miqyoslardan har qanday chekinish mikro va makroiqtisodiy ko’rsatkichlari muvozanatini tiklovchi juda ko’plab mexanizmlarni jalb etishga turtki bo’ladi.
Masalan, arzon import tovarlarning kirib kelishi ichki bozor muvozanatini buzadi. Bu esa fuqarolik jamiyatida ichki tovar ishlab chiqaruvchilarni chet elda ishlab chiqarilgan tovarlar raqobatidan himoya qilish bo’yicha chora-tadbirlar ko’rish bilan bog’liq o’zaro kelishilgan sa’y-harakatlarga olib keladi. Funksional iqtisodiy tizimlarning turli xil elementlari orqali ichki bozor chetdan kirib kelayotgan tovarlarga boj miqdori, import kvotalari o’zgaradi, belgilanmagan har xil to’siqlar yuzaga keladi. Oxir-oqibatda ichki bozorda raqobatning optimal sharoitlari tiklanadi.
Raqobat muhitini shakllantirish tizimi kichik va o’rta kompaniyalarni yirik monopoliyalar tomonidan vijdonsizlarcha g’irromlik raqobatidan himoya qiladi va umummilliy manfaatlar yo’lida tabiiy monopoliya faoliyatini tizginli boshqarib turadi.
Funksional iqtisodiy tizimlar barcha xo’jalik mexanizmlarining samarador faoliyatini ta’minash uchun bozor infratuzilmalarining turli xil elementlarini tanlab-tanlab birlashtiradi. Mazkur funksional tizim tarkibiga qonun chiqaruvchi hamda ijro etuvchi hokmiyatlar, davlat muassasalari, tovar ishlab chiqaruvchilar assosiasiyasi va boshqa bozor subektlari, tahliliy hamda axborot markazlari, xususiy tijorat tarkiblaridan iborat turli institusional muassasalar kiradi. Masalan, raqobat muhitini shakllantirish bo’yicha funksional tizimning yaxlit tarkibiy tuzilishga asos bo’luvchi muhim element bo’lib, nainki, monopoliyaga qarshi qo’mitalar, ayni paytda, tovar bozoridagi vaziyatni, milliy hamda jahon bozorlarining konyuktura va firma tarkiblarini o’rganuvchi ilmiy-tadqiqot tashkilotlari ham xizmat qiladi.
O’zini-o’zi boshqaradigan iqtisodiyot tizimida davlatning roli keskin o’zgaradi. Davlat fiunksional iqtisodiy tizimning bir me’yorda ishlashini ta’minlovchi barcha xo’jalik tizimini koordinasiya qiluvchi bosh markazga aylanadi, ular tarmoqlarning kengayishi va tarkiblarining takomillashuvi imkonini yuzaga keltiradi. Natijada davlat faqat makroiqtisodiy muvozanat barqarorligini

45

ta’minlash hamda qo’llab-quvvatlash maqsadidagina muayyan me’yorlar doirasidagina bozor ishlariga aralashadi, xolos.
Iqtisodiy rivojlanishning o’zini o’zi boshqarish modelining ustunligi aynan shundaki, bunday xo’jalikda funksional iqtisodiyot tizimining mavjudligi oqibati o’laroq, talab va takliflar, mablag’ va investisiyalar, daromad va buromad, eksport va import o’rtasidagi nisbatlar optimalligiga olib keluvchi jarayonlkar kuaro, soat sayin davom etadi.
Oqibat-natijada milliy bozorning yuksak barqarorligi va muvozanat tengligi ta’minlanadi. Bu, o’z navbatida, milliy iqtisodiy tizim dinamizmiga, uning jahon xo’jalik tizimi sharoitida raqobatbardosh bo’lishiga imkon beradi.
Bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, ijtimoiy adolatga yo’naltirilgan rasional va samarali iqtisodiy siyosat, eng avvalo, islohatlarning hozirgi bosqichida, bir-biri bilan uzviy bog’langan, bir tomondan, fuqarolik jamiyatiga hos o’zini o’zi tashkil etish, odamlarda, firmalarda, korxonalarda, tashabbuskorlik va o’zaro manfaatdorlik madaniyati, ikkinchi tomondan, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning yuksak samaradorligini ta’minlashga qaratilgan davlatning boshqaruv faoliyatidir.
Islohatlarni yanada chuqurlashtirish strategik yo’llaridan biri – fuqarolik jamiyatining o’zini o’zi ichdan uyushtirishiga uni tashkil etishning davlat shakllarini qarama-qarshi qo’yish emas, balki ularning barqaror va dinamik rivojlanishini ta’minlovchi o’zaro uzluksiz aloqalardir.
Xorijdagi ko’p sonli tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, iqtisodiy erkinlik darajasi qancha yuqori bo’lsa, mamlakat taraqqiyotining iqtisodiy salohiyati, fuqarolar farovonligi, demak, iqtisodiy salohiyati, fuqarolar farovonligi, demak, iqtisodiy salohiyati, fuqarolar farovonligi, demak iqtisodiy rivojlanish ham yuksak bo’ladi. Ya’ni qashshoqlikdan, iqtisodiy qoloqlikdan badavlatlikka hamda iqtisodiy rivojlanishning yuqoriligi yalpi iqtisodiy rivojlanishning yuqoriligi yalpi iqtisodiy erkinlikka keng yo’l ochadi.
Fuqarolik jamiyatining mazmun-mohiyati ijtimoiy hayotga davlatning aralashuvini qat’iy doirada belgilanishini taqazo etadi. Davlat aralashuvining

46

cheklanganligi iqtisodiy va boshqa sohalarga daxldor bo’lib, uning ta’minoti strategik xarakter kasb etadi.
Shunisi diqqatga sazovorki, butun dunyoda liberal qarashlari etalon sifatida qabul qilingan F.Xaek tasavvurida ham iqtisodiyotga davlat aralashuvining zarurat ekanligi qayd etiladi.
Ma’lumki, Xaekning asosiy g’oyalari jamiyatning alohida shaxslar tashabbuslari majmui, degan qarashlar bilan bog’liq. Yakka shaxslarning mustaqil, o’zboshimcha xatti-harakatlari kutilmagan, markazlashtirilgan rejalashtirish yordamida ham amalga oshirish imkoni bo’lmagan oqibatlarga olib keladi. Erkin individual iqtisodiy faoliyat murakkab ijtimoiy munosabatlarni keltirib chiqaradi, bo’lak barcha erkinliklarga imkon yaratadi.
Iqtisodiyot erkinligi «botiniy bilim»ga asoslanadi. Insoniy munosabatlar murakkab va subektivdir. Bozorning foyda, zarar, raqobat singari hodisalar jamiyatning doimo o’zgarib turuvchi ehtiyojlarini qondiruvchi innovatsiyani taqdirlab, boshqacha usullar bilan tashkil etish imkoni bo’lmagan ijtimoiy munosabatlarni yuzaga keltiradi.
Optimallashtirishning aynan ana shu jarayonlari uchun qonunlarning qat’iy ustuvorligi zarurat. Ayni paytda, to’g’ri qonunchilik yakka shaxs faoliyatini muayyan doirada cheklaydi ham. Lekin muayyan aniq vaziyatda nima qilish lozimligini uqtirmaydi. Bu shaxsning o’ziga, vaziyat taqozosidan kelib chiqqan holda, o’z manfaatlarini ruyobga chiqarishning qonuniy yo’llarini, imkoniyatlarini izlab topish uquviga bog’liq. Aynan ana shu hukumatning majbur etish amaliga asoslangan buyruqbozlik usuli bilan ziddiyatga kirishadi¹.

Mustaqillikning dastlabki yillarida erishilgan ulkan yutuqlarni inobatga olgan holda, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «O’zbek modeli» tamoyillaridan kelib chiquvchi, ayni paytda, ularning yangicha sharoitdagi o’ziga xos mantiqiy davomi bo’lmish olti ustuvor yo’nalishi tub mundarijasi bilan, avvalo, ana shu muammolar echimiga bag’ishlangan.

1. 
   Қаранг: Хайек Ф.Н. Путь к рабству. Пер. с англ. –М.: 1992.
   

47

Birinchi ustuvor yo’nalish – mamlakat siyosiy, iqtisodiy hayotini, davlat va jamiyat qurilishini yanada erkinlashtirish. Yo’lboshchi davlatimizda tub islohatlar va yangilanish jarayonlariga baho berar ekan, hayotimizning barcha sohalarini erkinlashtirish yo’li o’z mohiyatiga e’tiboriga ko’ra, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha o’zgarishlarning asosiy bog’lovchi bo’g’ini ekanligini
ta’kidladi. Ayni paytda, erkinlashtirish jarayonlariga, jamiyatni demokratiyalashtirish natijalariga bu yo’lda erishilgan dastlabki bosqich sifatida qaralishi uqtirildi.
Ijtimoiy taraqqiyot shakli bo’lmish erkinlashtirish qator qator muhim komponentlar qo’yidagicha belgilandi:
Birinchidan, aholining siyosiy faolligini kuchaytirish, jamiyatda manfaatlar va qarama-qarshi kuchlar o’rtasida muvozanatni ta’minlaydigan kuchli mexanizmlarni shakllantirish zaruratiga asoslangan siyosiy sohani erkinlashtirish.
Siyosiy hayot erkinligi, avvalo, demokratiya, deganidir. Demak, Ushbu ustuvor yo’nalish bevosita demokratiyaning umumtan olingan tamoyillariga, jumladan, fuqarolarning saylov huquqi, o’z hoxish-irodasini erkin ifodalash, manfaatlarini ruyobga chiqarish va himoya qilish huquqini ta’minlash uchun haqiqiy shart-sharoit, qonuniy-huquqiy zamin yaratishga asoslanadi. Shunday zamin yaratildi.
Ikkinchidan, eng avvalo, davlatning boshqaruv rolini chegaralashga, xo’jalik yurituvchi subektlarning iqtisodiy erkinliklarini hamda iqtisodiyotning barcha sohalarida xususiy mulk miqyoslarini kengaytirishi, mulkdorlarning maqei hamda huquqlarini mustahkamlashga qaratilgan iqtisodiyot sohasini yanada erkinlashtirish.
Uchinchidan, hokimiyat barcha tarmoqlarning bir-biridan mustaqil holda ish yuritish tamoyillarini mustahkamlash, hokimiyat vakolatlarini nodalat va jamoat tashkilotlariga, fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o’tkaza borish, ularning haq-huquqlari hamda erkinliklarini muhofaza etishni kuchaytirishdan iborat davlat qurilishi va fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonlarini erkinlashtirish.

48

Ushbu ustuvor yo’nalishlar orasida, shubhasiz, iqtisodiyot sohasini erkinlashtirish alohida maqomga ega. Gap shundaki, shaxsning moddiy manfaatlari manbai bo’lgan mehnat faoliyati inson hayotida taqdirilomon ahamiyatga ega. Shu bois fuqarolarning ta’minlanishi, albatta, shart bo’lgan huquqlari, erkinliklari va mas’uliyat-majburiyatlari jamiyatda mavjud imtiyozlardan foydalanish imkonini beruvchi ishlab chiqarish bilan bevosita bog’liq. Mazkur haqiqatdan kelib chiqilgani holda, iqtisodiyotda tarkibiy o’zgarishlarni ta’minlashdan iborat erkinlashtirish siyosatining beshinchi ustuvor yo’nalishi mundarijaviy ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiyotdagi tarkibiy o’zgarishlar korxonalarni yangilash va texnik qayta jihozlashga, mamlakatning boy tabiiy hamda mineral xomashyo salohiyatidan to’la va samarali foydalanishga, eksportga moslashgan hamda import o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaradigan quvvatlarni barpo etishga qaratildi.
I.A.Karimov o’z siyosiy-iqtisodiy ta’limotida iqtisodiyotni erkinlashtirish bilan bog’liq birinchi galdagi asosiy vazifani mulkdorlar sinfini shakllantirish masalasini tubdan hal etish, xususiy mulkchilik etakchi o’rinda turadigan ko’p o’kladli iqtisodiyotni barpo etish, deb belgiladi¹.
Iqtisodiyot sohasini erkinlashtirish o’zining zarur va mukammal asoslariga ega. Ulardan biri – iqtisodiy o’sishning ustuvorligi. Keyingi o’n yillikdagi xalqaro tajriba iqtisodning tanazzul holati sharoitida erkinlashtirish bilan bog’liq o’zgarishlar samarasiz ekanligini yaqqol ko’rsatdi.
O’zbekiston Respublikasi milliy iqtisodiyotni erkinlashtirish o’ziga xosligi bilan ajralib turibdi. Eng avvalo, u ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning «o’zbek modeli»ni amaliyotda ijrosini ta’minlash bilan bog’liq dastlabki islohatlarning o’ziga xos xususiyatlari va maroiqtisodiyot jarayonlarining hozirgi umumiy holati bilan belgilanadi.
Ma’lumki, iqtisodiy islohatlarning strategik pirovard natijasi hamma vaqt ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodi sari yo’l islohatlar boshlanishining ilk ibtido shart-sharoitlari bilan bog’liq bosqichma-bosqich qadamlar orqali belgilanadi.

1. 
   Qarang: Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. T.7. -T.: O’zbekiston, 1999. 370 -404-betlar
   

49

Ana shu qoidadan kelib chiqilgani halda, O’zbekiston kuchli ijtimoiy himoyaga asoslangan tamaddun bozor iqtisodiyotiga o’tishning tadrijiy yo’lini tanladi. Aynan ana shu tamoyil milliy iqtisodiyotni erkinlashtirish siyosatida ham qo’llanildi.
Iqtisodiyotni erkinlashtirishning bosqichma-bosqich yo’li narx-navoni erkinlashtirish amaliyotidan boshlandi. Sabab – narx-navo erkinligi milliy iqtisodiyyotni yalpi erkinlashtirishning tamal toshidir. Chunki bozorning o’zi o’zini boshqarish, jumladan, narx-navoni belgilash imtiyoziga ega xo’jalik tizimidir.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, bozor erkinligi siyosatining yangi bosqichi islom Karimovning «O’zbekiston XXI asrga intilmoqda»dasturiy asarida kashf etilgan strategik ustuvor yo’nalishlar kvintessensiyasidan boshlanadi. Kitobda milliy iqtisodiyotni erkinlashtirishning ettita asosiy komponenti qayd etilgan. Ustuvor vazifalar, avvalo, qishloq xo’jaligi bilan bog’liq.

50