|
9-§. ASRIY XO'JALIK JARAYONLARININGBUZILISHI VA IQTISODIY INQIROZ
O’zbekiston aholisining ijtimoiy tarkibi va xo'jalik faoliyati
O’zbekiston hududida qozoqlar, qirg'izlar, qoraqalpoqlar, ruslar, kelib chiqishi hindistonlik, afg'onistonlik, eronlik va boshqa mam-lakatdan bo'lgan kishilar yasliar edilar. Til va madani-yatdagi ba'zi tafovutlar ularning totuv va bahamjihatyasliaslilariga xalal bermagan. Ular ijtimoiy-siyosiyfaohyat ko'rsatib, ro'y bergan voqealar, o'zgarishlar,jarayonlar yo'nalishiga o'z ta'sirini o'tkazib borganlar.O'zbekistondagi milliy g'oya sog'lom va adolatli turmushtarzi olib borish, boshqa mamlakatlar xalqlari hayoti bilan tanishish, ular bilan savdo va madaniy aloqalarnio'rnatish kabi an'analarda mujassamlasligan.
Ijtimoiy jihatdan aholining ko'pchiligini dehqonlar,so'ngra hunarmandlar, savdo-tijorat ahli, ziyolilar, yol-lanma ishchi-mardikorlar, ruhoniylar, rus posyolkalari-ning krestyanlari, aravakaslilar, malikama xodimlaritaslikil qilgan. Sovet hokimiyati davrida banklar, aksio-nerlik jamiyatlari xodimlari, madrasa o'quvchilari, qisman masjidlarning imom-xatiblari guruhlariga zarbaberildi, ular yo'q bo'ldi yoki doirasi qisqarib ketdi.Amalga oshirilgan iqtisodiy o'zgarishlar jamiyatningasosiy ijtimoiy guruhlariga salbiy ta'sir ko'rsatganiga qaramasdan, ular 20-yillar boshiga kelganda o'z xo'jalik faoliyatlarini davom ettirishga intildilar.
O'zbek dehqonlari xo'jalik salohiyati nuqtai nazari-dan uch guruhga bo'linardi: badavlat dehqonlar, o'rtasalohiyatli dehqonlar hamda kambag'allar. Sovethokimiyati davridagi ba'zi o'zgarishlarni hisobga olma-ganda, bu holat 20-yillar oxirigacha davom etib keldi.Turkistonning uchta o'zbek viloyatlaridagi dehqonxo'jaliklarining uchdan ikki qismiga yaqini ikkinchiguruhga molik bo'lgan. Buxoro davlatining markazi va g'arbiy qismlarida hamda Xorazmning voha qismidaham manzara umuman olganda shunday edi. Iqtisodiymustaqil xo'jaliklarning o'rta hisobda 2 desyatinasug'oriladigan yeri, ish hayvonlari va boshqa mehnatvositalari bo'lgan. Dehqonlar tomonidan ekilib, hosiliyig'ib kelingan yerlar ijtimoiy, shuningdek, iqtisodiyahamiyatga ega bo'lib kelgan.
Shaharlarda, uyezdlar, volostlar, bekliklar vatumanlar mavzelarida, ishchi posyolkalarida O'zbe-kiston hududidagi aholining beshdan bir qismi yasliaredi. Bu hunarmandlar, savdogarlar, xizmatchilar,ishchilar va boshqalar edi. Materiallar va xom asliyo-ning kamayib va qimmatlasliib borishi, buning ustigasovet hokimiyatining tazyiqi hunarmandlar ahvoligaham ta'sir qildi. Lekin hunarmandlar soni qisqarma-di, aksincha, ba'zi joylarda ko'paydi. Chunonchi,chetdan sanoat mollari kelishining kamayishi mahal-liy kosibchilar mahsulotlariga talabni oshirib yubordi. Masalan, Farg'ona va Sirdaryo viloyatlaridagi mahal-liy to'qimachilik do'konlarini 1913-yilda 1100 kosibishlatib turgan bo'lsa, 1920-yilda ularning soni 2280kishiga yetdi. To'la bo'lmagan ma'lumotlarga qara-ganda, 1920-yilda Turkistonda 150 ming (1917-yilda-gi 91241 o'rniga) hunarmand bo'lib, ulardan ko'nchi-lar 8680, etik va mahsido'zlar 24030, ip yigiruvchilar20150, to'qimachilar 62150, temirchilar 7470 kishinitaslikil qilgan. Ko'plab sanoat korxonalari to'xtabqolishi oqibatida ishsizlar soni ko'paygan, ularningham bir qismi kosibchilik bilan shug'ullangan.
Turkistonning Sirdaryo, Samarqand, Farg'ona vilo-yatlarida qariyb 400 ta rus posyolkalari bo'lib, undagiaholi 100 ming kishi atrofida edi. Ularni rus krestyanlari,temir yo'l ishchilari, baliqchilar taslikil qilardi. Shu-ningdek, o'zbek shaharlarining yangi shahar qismlaridaham rus ishchilari, turli xizmatchilar yasliagan.
1920-yilda Rossiyaning ko'p guberniyalarida qur-g'oqchilik bo'lishi natijasida Turkistonga 60 mingdanko'p ochlar keldi. Mamlakatning Yevropa qismidankeluvchilar oqimi to'xtovsiz davom etdi.
Turkistonda xususiy mulkchilik bekor qilingan joylarda vayrongarchilik kuchayib bor-di, egasiz korxonalar, yermaydonlari, bog'lar qarovsiz qoldi, ulardagi jihozlar talab ketildi. O'lkada qimmatchilik va inqiroz chuqurlasliib bordi.
O'lkada, ayniqsa, shaharlarda g'alla, aholini non bilanta'minlasli muammosi jiddiy tus oldi. Nonni, boshqamahsulotlarni kartoclikalar bilan cheklangan miqdordataqsimlasli joriy qilindi. Bunga sinfiylik omili hamqo'shildi. Iste'molchilar soni esa pasaymadi. Buning ustiga qizil armiya qismlari ham mahalliy zaxiralardan ta'minlanar edi.
Sanoat bilan qishloq xo'jaligi, shahar bilan qishloqo'rtasida mol almasliuvrning yo'qohb ketishi natijasidag'alla, oziq-ovqat mahsulotlarining dehqonlar tomo-nidan olib kelib sotilishi barham topdi. Oziq-ovqat dik-taturasi qoniqarli natija bermadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
