|
topshiriq. Quyida berilgan birikmalar tarkibida kelgan ko‘z, oltin, ternir, quloq so‘zlarining qaysi ma’noda kelganini ayting.
Derazaning ko(zi, buloq ko(zi, ishning ko‘zi, oltin bosh, oltin kuz, qozonning qulog% ternir intizom.
So‘zlarning nutq jarayoniga bog‘liq boMmagân atash * ma’nosi o‘z ma’no sanaladi.
So‘zning nutqda boshqa so‘zlarga bogManib hosil qiladigan yondosh ma’nosi ko‘chma ma’no hisoblanadi. Ma salan: OdamningqulogH- o‘z ma’noda, qozonning qulogH- ko‘chma ma’noda.
Kg3 0‘z va ko‘chma ma’no birikib ko‘p ma’noli so‘zni hosil qiladi!
i _
mashq. Gaplarni o‘qing. So‘zlaming qaysi ma’noda qo‘llanganligini aniqlab, o‘zlar¡ bog‘langan so‘zlar bilan birgalikda o‘z ma’no va ko‘chma ma’no sarlavhasi ostida ikki ustunga ajratib yozing.
1. Osmon uzoq, yer qattiq. (Maqol) 2. Qattiq ovoz eshitildi. 3.Uy supurilgan, toza. 4. Do‘stimning qalbi pok, toza.
488-mashq. Gul, shirin, issiq so‘zlarining har biriga ikkitadan gap tuzing. 1-gapda o‘z ma’nosida, 2-gapda ko‘chma ma’noda kelsin.
48^-mashq. Gaplarni ko‘chiring. Nuqtalar o‘rniga qavs ichidagi zarur so‘zlarni qo‘ying. Ma’nosini izohlang.
Yo‘ldoshboy soy ... pastga tomon qiyalab yurdi. (Habib No ‘mon)
Farzandlari yo‘q, haligacha ... zor ular. 3. Eshitgan ... nima deydi.
Ishning... bilishini qarang-a. (Ch. Aytmatov) (Timoqqa, yoqasidan, quloq, ko‘zini).
*490-mashq. a) quyidagi so‘zlarning o‘z va ko‘chma ma’noda qo‘llanishini ko‘rsatuvchi gaplar tuzing; b) ular o‘rtasidagi ma’no tafovutiga e’tibor bering.
Yer, maktab, qosh, ko‘z, etak.
Savol va topshiríqlar
9 1. So‘zning o‘z ma’nosi deganda nimani tushunasiz?
2. Ko‘chma ma’no deb qanday ma’noga aytiladi?
Tosh so‘zining o‘z va ko‘chma ma’nosini aniqlang.
491-mashq. Uyga topshiriq. Quyida berilgan so‘zlar qavs ichidagi so‘zlar bilan birikib qanday ma’no anglatishini tushuntiring. Ular ishtirokida gaplar tuzing.
Qattiq (yong‘oq, sovuq, uyqu), yumshoq (non, ovoz, tovush, suv), olmoq (majburiyat, asir, ketmon), ochmoq (yoi, oyna, o‘t).
162-163-dar si arda yozma ish va uning tahlili o‘tkaziladi.
dars. SHAKLDOSH SO‘ZLAR
Topshiriq. Quyida berilgan so‘zlaming atash ma’nolarini ayting va ulami gap ichida keltiring.
Tut, yut, oq, yot, et, uch.
? Aytilishi va yozilishi bir xil bo‘lib, turli atash ma’nolarini bildirgan so‘zlarga shakldosh soplar deyüadi.
I _ __ 5 — - — . ___
I Ißi3 Shakldosh soplar bir qarashda ko‘p ma’noli so‘zlarga ¡ o‘\shab ketadi. Ularni bir-biridan farqlash kerak. Ko‘p ma’noli j I so‘zlar bir so‘zning o‘z va ko‘chma ma’nolarida qo‘llashdan ¡ hosil boMadi. Shakldosh soplar esa shakli o‘\shash ikki va i undan ortiq so‘zlardir.
*492-mashq. Tuyuqni o‘qing. Shakldosh so‘zlarni aniqlab, ma’nosini tushuntiring. Bu she’rdan o‘zingizga qanday xulosa chiqarganingizni ayting.
Yoshliging g‘animat, bolam, o‘sib, un,
Chiqarma behuda sado hamda un.
Ko‘r, quyosh tig‘ida va tegirmonda Ezilib so‘ng aziz bo‘ldi bug‘doy-un.
(A. Abdumalikov)
173
493-mashq. Gaplarni o‘qing. Shakldosh so‘zlarni toping. Ma’nosini tushuntiring.
Sen ham pastroqqa tush endi. 2. Tushimda alahsiganman, shekilli. (M. Mahmudov) 3. Chang-to‘zon mashina oynasiga urilib, yo‘lni ko‘rsatmay qo‘yar edi. 4. Bastakor changda qandaydir kuy chalar edi.
*494-mashq. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarning shakldoshlarini toping.
Belni aldab-aldab ishga solmasak bo‘lmas. (S. Ahmad) 2. Qing‘ir ish qirq yildan keyin ham fosh bo‘laveradi. 3. Go‘ro‘g‘li och qoldi, enasiga qarab bir so‘z dedi. (Dostondan) 4. Idoraga uch, senga ham pul katta. (Sh. Toshmatov)
mashq. Quyida berilgan shakldosh so‘zlarning ma’nosidagi farqni tushuntiring.
Namuna: gullar-gullar. Bahorda har xil gullar ochilgan.Hammadan oldin bodom daraxti gullar.
olma - olma
ko‘zlar-k6‘zlar
bog‘lar-bogiar
Savol va topshiriqlar
9 1. Shakldosh so‘zlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?
Shakldosh so‘zlaming ko‘p ma’noli so‘zlardan farqini tushuntiring.
Shakldosh va ko‘p ma’noli so‘zlarga ikkitadan misol keltiring.
mashq. Uyga topshiriq. Awal shakldosh so‘zlar qo‘llangan gaplar juftligini, keyin ko‘p ma’noli so‘zlar ishtirok etgan gaplar juftligini ko‘chiring.
Hech bo‘lmaganidan ko‘ra kech boigani yaxshi. (Maqol) Bir qoshiq qonidan kech bu bechoraning. (Ertakdan) 2. Maktabda «0‘tkir zehnlilar» musobaqasi bo‘hb o‘tdi. 0‘tkir boltasi boisa-yu, shart bir daraxtni kesib yelkaga olib jo‘nasa. (Oybek) 3. Qorong‘u kechada ko‘kka ko‘z tikib, eng yorug‘ yulduzdan seni so‘rayman. (Cho Ipon)
174
165-dars. UYADOSH SO‘ZLAR
topshiriq. Meva guruhiga kiruvchi otlami sanang.
topshiriq. Parranda guruhiga kiruvchi otlarni sanang.
? Bir mazmuniy uyaga (guruhga) mamuí) bo‘lgan so‘zlar
uyadosh so‘zlar deyiladi.
! Kl3 Tilimizdagi barcha so‘z!ar ongimizda ma’lum mazmuniy ¡ uyalarga birlashgan holda saqlanadi. Bu esa so‘zlarning i xotirada oson saqlanish va nutqiy jarayonda ulardan oson I foydalanish imkonini beradi.
mashq. Quyida berilgan so‘zlarni qo*y va qoramol so‘zlari ostiga birlashtirib yozib chiqing.
Buzoq, qo‘zichoq, qorako‘l terisi, sigir, sovliq, nowos, qo‘chqor, jun, buzoqboqar, qo‘ychivon.
mashq. G‘o‘za so‘zi uyasiga birlashadigan so‘zlarni aniqlang. Bu uyaga yana qanday so‘zlarni kiritish mumkin?
G‘o‘za tolasi uchun ekiladigan texnika ekinlaridan biri. Paxta tolasidan ip yigiriladi, undan xilma-xil gazmol to‘qiladi. Chigitidan moy olinadi, undan sovun ham tayyorlanadi. Chigit chiqindisidan olinadigan kunjara mahsuloti chorva hayvonlari uchun to‘yimli ozuqa hisoblanadi.
mashq. ndd guruhga bo‘lining. Har bir guruhdan bittadan o‘quvchi sinf taxtasi yoniga chiqsin. Birinchi guruh vakili uy hayvonlari, ikkinchi guruh vakili yowoyi hayvonlar sarlavhasi ostida misollar yozsin.
Namuna: 1-guruh 2-guruh
ot yo‘lbars
Savol va topshiriqlar
9 1. Qanday so‘zlarga uyadosh so'zlar deyiladi?
Uy-ro‘zg‘or buyumlari uyasiga oid so‘zlami ayting.
500-mashq. Uyga topshiriq. Rasmga sarlavha toping, so‘ng mazkur sarlavha ostiga birlashadigan so‘zlarni belgilab, ularni ko‘chiring.
Tayanch so‘zlar: poliz, dala, qovun, tarvuz, handalak,hosil, bahor, kuz, chayla, shirin, pishmoq, uzmoq, yordam bermoq, tashimoq, mamnun boimoq
dars. PARONIMLAR
Topshiriq. Quyida berilgan so‘zlaming qaysi qismi bir xil, qaysi qismi farqli ekanligini ayting. Ularishtirokida gap tuzib, ma’nolarini izohlang,
Afzal-abzal, fol-pol, bob-bop, tub-tup.
? Faqat bir tovushi bilan farqlanuvchi, lekin bir xil talaffuz qilinadigan so‘zlarga paronimlar deyiladi.
Kif" Talaffuzi yaqin boiganligi uchun bunday so‘zlarni bir- ' biri bilan almashtirib qo‘yish ehtimoli bor. Nutqingizni aniq, ravon boiishini istasangiz, ana shunday xatoga yoi qo‘y- maslikka harakat qiling. I
mashq. QUyida berilgan paronim so‘zlarning ma’nosini bilib oling, ularning talaffuziga e’tibor bering.
176
1. Abzal - ot-ulovni egarlash yoki aravaga qo‘shish uchun zarur asboblaming jami. Afzal-yaxshi, a’lo, ortiq so‘zlarining ma’nodoshi.
Daho-kuchli zehn va iste‘dod. Daha-shahaming ma’muriy bo‘linishi.
Amr-buyruq, farmon. Amir-o‘tmishdagi davlat rahbari.
mashq Nuqtalar o‘rniga qavs ichidagi paronimlarning mos keladiganini qo‘yib ko‘chiring, kerakli o‘rinlarda qo‘shimchaIar qo‘shing.
1. Bobuming Kobul... topilgan emas. (Darslikdan) Mashina ... tepasiga ko‘tarilar ekan, derazadan salqin shamol urildi. (Said Ahmad) (dovon-devon) 2. Mirzakarimboyni Toshkentning to‘rt... biladi. (Oybek) 0‘zbek xalqi ichidan o‘nlab... yetishib chiqqan (daha-daho). 3,Ot... shayladi, o‘q-anjomin boyladi. (Termalardan) Sizning har bir so‘zingiz biz uchun tilladan ... (Oybek) (abzal - afzal).
mashq Ko‘chiring, matndagi paronimlarni toping, ma’nolarini izohlang.
l.Konstitutsiya 6boiim, 26 bob, 128moddadan iborat. 2. Ayni biz bop ketmon ekan, endi hech ham qiynalmaymiz. 3. Ulaming tub maqsadini bilib olishimiz kerak. 4. Erta bahorda o‘n tup mevali daraxt ko‘chatidan ekdik.
Savol va topshiriqlar
9 1. Paronimlar deb qanday so‘zlarga aytiladi?
Paronimlardan omonimlarning farqini ayting.
mashq. Uyga topshiriq. Quyidagi paronimlarning ma’nolarini izohli lug‘atdan toping va ular ishtirokida gaplar tuzing.
Ramz-razm, yolqin-yorqin, sayil-sayr, sada-sado.
dars. MA’NODOSH SO‘ZLAR
Do'stlaringiz bilan baham: |
