Ў збекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент фармацевтика институти

Dermatomitsetlar
Takomillashmagan zamburug’larga bir guruh dermatomitsetlar kiradi, ulardan trixofitiya, mikrosporiya, epidermofitiya va favus (kal) kabi teri va teri hosilalarini zararlovchi kasalliklar qo’zg’atuvchilari muhim ahamiyatga ega. Dermatomikoz qo’zgatuvchilari uchta bo’lib, Epidermophyton, Microsporum, Trichophyton urug’lariga kiradi.
Trixofitiya. Unining qo’zg’atuvchisi trixofitonlar bo’lib, ko’pincha boshning sochli qismi, teri va tirnoq zararlanadi. Ular o’sishi va morfologiyasi jixatidan bir-biridan farq qiladi. Yuza grixofitiyaning qo’zg’atuvchilari Trichophyton violaceum va boshqalarnining 20 dan ortiq turi bor. Trixofitonlarning mitseliylari ingichka, kalta- kalta shoxlanuvchi septali iplardan tashqil topgan. Ularda atrospora va xlamidosporalar ham mavjud. Trixofitonlar Saburo muhitida 4-5 kundan so’ng g’adir-budir teriga o’xshash, mayda kukunsimon, kulrang. oq, qora, binafsha, pushti, qzil, sarg’ish, jigarrangnamo, ayrimlari yaltiroq koloniyalar hosil qiladi.
Mikroskop ostida juda mayda koloniyalar va ularning mitseliylari ko’rinadi. Yosh kulturalarida makrokonidiyalar ham bo’ladi. Trichopyton urug’iga T. tonsurans, T. soudanense, T. rubrum lar kiradi.
Yuza va surunkali trixofitiyalarni, asosan, T. tonsurans keltirib chiqaradi. Bu kasallik kuproq AQSh, Meksika, Janubiy Amerika mamlakatlarida, shu jumladan Markaziy Osiyo davlatlarida uchraydi. Trixofitiya, asosan, shu kasallik bilan ofigan kishilardan yuqadi. Ularning zamburug’lar bilan shikastlangan sochi, qazg’oqlari, shikastlangan tirnoqning bo’lakchalari yuqumli xisoblanadi. Sog’lom bolalarga bemor bilan muloqatda bo’lganda, ularning bosh va ichki kiyimlari, taroq, qaychi va boshqa buyumlaridan yuqadi. Boshdagi yuzaki trixofitiya barcha yoshdagi kishilarda uchrashi mumkin, ammo maktab yoshidagi bolalar bu kasallikka juda ham moyil bo’ladi. Boshdagi sochda trixofitiya ikki xil, ya'ni mayda va yirik o’choqli bo’ladi. O’choqlar notekis va tarqoq, yumaloq shaklda bo’lib, yallig’lanish jarayoni bilinmaydi. O’choqlar yuzasi qazg’oq bilan qoplangan bo’lib, sochlar teri satxidan 1-2 mm yuzada sinadi. Bu esa kasallikning asosiy klinik belgilaridan xisoblanadi. Chuqur trixofitiyalarning kuzg’atuvchisi - Trichophyton mentagraphytes uzun, bo’g’inlardan iborat mitseliylarga ega. Yana to’p-to’p va mitseliylarning ikki yoniga joylashgan aleyriyalar, kam miqdorda spiralsimon, burama va uchi to’mtoq tayoqchalar ham bo’ladi. Qattiq oziq muhitlarda qorga o’xshash oq, momiqsimon, chetlari tekis koloniyalar hosil qiladi.
Mikrosporiya. Mikrosporiyaga Microsporum turkumiga kiruvchi ipsimon zamburug’lar sabab bo’ladi. Ular silliq teri hamda sochlarni zararlaydi. Kasallik yuza va axyonda chuqur joylashish xususiyatiga ega.
Kasallikni birinchi bo’lib, 1843 yili Parijda Venfiyalik olim Grubi kashf etgan. Mikrosporumlar uch guruhga: antropofil (M. audouimii Grubi, 1943), zoofil (M. canis Bodin 1902) va geofillarga (M. gupseum. Bodin) bo’linadi.
Mikrosporumlarning ayrim turlari yetilgan bo’lib, qolganlari yetilmagan zamburug’lardir. Ular Saburo muhitida, asosan, momiqqa o’xshash oq, bazan sarg’ish-jigarrang koloniyalar hosil qiladi.
Mikrosporumlar devorlari qalin yoki yupqa klenidiylarni, ayrim turlari (M. audouinii) esa qalin devorli xlamidosporalarni hosil qiladi. M.canis odamlarga, asosan, mushuk va itlardan yuqadi. Kasallik hayvonlar bilan muloqotda bo’lganlarning 80% iga yuqishi mumkin. Bundan tashqari, teriga zamburug’ tushgan buyumlar, kasallangan sochlardan ham o’tadi. Bu kasallik, asosan, bolalarda, ba'zan kattalarda uchraydi.
Kasallik patogenezida epidermis muguz qavatining qay darajada zararlanganligi, haroratning yuqoriligi va atrof muhitdagi namlik muhim ro’l o’ynaydi.
Zamburug’ mayda jarohatlarga tushgandan so’ng, o’sadigan giflari yordamida tarqaladi. Silliq terida mikrosporiyaning o’choqlari paydo bo’ladi, ular yuzaki trixofitiyadan deyarli farq qilmaydi. Ammo mikrosporiyada o’choqlar birmuncha katta, soni ham 20-30 ta bo’ladi. Bolalarda mikrosporiya o’choqlari, asosan, badanning yopiq joylarida keyinchalik boshning sochli qismida, yuz va buyin sohasida 1-2 ta yirik, dumalok, chegaralari aniq o’choqlar paydo bo’ladi.

Epidermofitiya. Kasallik qo’zg’atuvchisi bo’lib, bo’g’inli (septali) mitseliiylarga ega va bir ipda 5 guruh (to’plam) holida joylashgan urchiqlari bo’ladi,

ammo kondidiylari bo’lmaydi. Saburo muxitida duxobaga o’xshash, unsimon, g’adir-budir sariq-jigarrang, ayrimlari yashil rangli koloniyalar hosil qiladi.
Epidermofitiyada oyoq terisi, barmoqlar orasi, tirnoq va chov sohasi zararlanadi. Bu kasallikda ho’l po’sttashlovchi dog’lar paydo bo’lib, asosan, 20-30 yashar kishilarda ko’p uchraydi. Shikastlangan tirnoq va teri qazg’oqlarida, ingichka, shohlanuvchi mitseliylar iplari, dumaloq konidiylar topiladi.
Favus(kal) teri va sochning surunkali zamburug’ kasalligi bo’lib, toshmalar o’rnida skutula, chandiqlar paydo bo’ladi, ammo ichki a'zolar shikastlanmaydi. Kasallik 1939 yili Shyonlyayn tomonidan kashf etilgan. Uning qo’zg’atuvchisi T.. bo’lib, mitseliysining uchi bug’uning shoxiga o’xshaydi. Xlamidosporalar yordamida ko’payadi. unsimon kulturalar mitseliysining ikki yonida aleyriyalari yaxshi ko’rinadi, aleyrosporalar mitseliy sitoplazmasining kondensatsiyasi natijasida hosil bo’ladi. Saburo muhitiga ekilganda quruq, ajinli, gumbazchaga o’xshash kulrang, oqish yoki sarg’ish, jigarrang yuzasi unsimon koloniyalar hosil bo’ladi.
Barcha dermatomitsetlarning fementativ xususiyati xima-xil, shu sababli laboratoriya tashhisida bu belgilardan foydalanib bo’lmaydi. Favus kasalligi O’zbekistonda deyarli uchramaydi, kasallikning keskin kamayishida professor U.K. Beluxaning (1913-1993) xizmatlari katta. Dermatomitsetlarda ekzotoksin hosil qilmaydi, ammo endotoksin ajratadi, u allergen xususiyatiga ega. Shu sababli bemor organizmi, ayniqsa terisi o’ta sezgir allergik holatda bo’ladi.
Dermatomitsetlarda turlarga xos antigen bo’lmaydi, shu sababli serologik variantlari yo’q. Tashqi muxitda uzoq saqlanadi, patologik materiallarda ham chidamli. Ularni qaynatilganda 15-30 daqiqada o’ladi.
Kasallik bevosita kasal kishidan va u ishlatgan buyumlari (bosh kiyimi, sochig’i, tarog’i, ro’moli va boshqalar) shuningdek hayvonlar (it, ot, qoramol va h.)dan yuqadi.
Dermotomitsetlar tabiatda keng tarqalgan. Ularning ba'zilar tuproqda bo’ladi, boshqa turlari nopatogen. 10 dan ortiq tur antropofil patogen dermotomitsetlar bo’lib, bemordan sog’lom odamga yuqadi.
Dermatomikozlarda dermatomitsetlarga nisbatan chidamlilik makroorganizmning reaktivligiga bog’liq. Kasallikdan so’ng hosil bo’lgan antitelalar ham nospetsifik, immunitet ham kuchsiz.
Laboratoriya tashhisi. Dastlab mikroskopik usul qo’llaniladi. Buning uchun buyum oynachasiga 10% ishqor (NaOH, KOH) yoki glitserinli spirt tomizib, unga 2-3 ta shikastlangan soch tolasi yoki bir nechta teri qazg’oqlari, shilliq qavatdan olingan oqish nam qirma (karash) qo’yiladi. Surtma spirt alangasi ustida bir oz, bug’ hosil bo’lgunga qadar qizdiriladi. So’ngra tomchi yopqich oynacha bilan berkitilib mikroskop ostida X 7 okulyar va X 40 ob'ektivlar bilan ko’riladi.
Trixofitiyada, jarohatlangan soch ichida zamburug’ hujayralarining kattaligi 4-5 mkm bo’lib, har xil joylashadi. Zamburug’ sporalari faqat shikastlangan soch ichini to’ldirgan holda (endotriks) o’rab oladi yoki spora va mitseliylar sochning tashqari tomonida (ekzotriks) joylashadi. Tangacha va tirnoqlarda septali, shoxlangan, bukilgan mitseliylarni ko’rish mumkin, tirnoqdan olingan materialda esa dumaloq, to’g’ri to’rtburchak sporalar to’plami ko’zga tashlanadi.
Favusda shikastlangan soch tolasida mitseliyning yo’g’onligi 3-5 mkm bo’lgan ipchalari, shuningdek, to’g’ri to’rtburchak shaklidagi mitseliy bo’lakchalari, havo pufakchalari, yog’ tomchilari ko’rinadi.
Mikrosporiyada sochning folikulyar qismi g’ilofga o’xshab, zamburug’larning naqshdor mayda sporalari bilan o’ralib turadi. Sochning ichida zamburug’ va sporalarning bo’lakchalari ko’zga tashlanadi.
Epidermofitiyada zamburug’ elementlari teri tangachalarida bo’lib, unda ham qirrali sporalar birga yo’g’on, shoxlanuvchi, septalli mitseliy ipchalari ko’rinadi.