Hosil bo’lish orniga k

IV-bob O’smlik\ sistemasi.

– Hozirda fanga 500 . 000 dan ortiq o’simliklar turi ma’lum.O’sm.\ni bir-biriga yaqinlashtiruv chi belgilarini o’hshashlikl darajasiga qarab ma’lum sistemaga(tizimga) solish-O’simliklar sistematikasi d-di.O’sm.\ sis.sida o’sm.\ni kelib chiqishi,o’xshashlik darajasi,tarixiy rivojlanishiga qarab guruh\ga-sistematik birlik\ga bo’linadi.Quyidagi sistematik birlik\ qaqbul q-gan:tur,turkum.oila,sinf(djdod),bo’lm, o’sm.\ dunyosi.

–Tur-hamma organ\i bir-biriga o’xshash ma’lum hududda o’sadigan o’sm.\ni o’z ichiga oladi.U\ guli,bargi,mevasi,boshqa belgi\i b-n juda o’xshash.

–Turkum-bir-biriga yaqin tur\dan tashkil topgan. Fanda o’sm\ni qo’shaloq(ikki) nomi bilan- tur va turkum+ nom\i b-n atash (binar nomenklatura) qabul q-gan. Buni birinchi bo’lib Karl Linney fanga kiritgan.Masalan: sarimsoq piyoz va anzur piyozdagi sarimsoq va anzur so’z\i turga,piyoz so’zi esa turkumga tegshli b-b,bu shu tur\ni piyoz turkumiga tegshliligini bildiradi.

–Oila-bir-biriga yaqin turkum\ qo’shilib hosil b-di.Masalan:bodom,olma,na’matak,o’rik,do’lana kabi turkum\ birlashib ‘ra’nodosh\’ oilasini tash q-di.

–Sinf-ayrim belgi\i b-n bir-biriga juda o’xshagan,kelib chiqishi jixatdan yaqin b-gan oila\birlashishidan hosl b-di.1va 2 urug’pallali o’sm.\ sinfi k-di.

–Bo’lim-1 va 2 urug’pallali o’sm.\ sinfi qo’shilib yopiq urug’li o’sm.\(gulli)bo’limini vujudga keltradi.

–O’sm.\ dunyosi-o’sm.\ sis.sidagi eng katta sistematik birlik.G’o’za-Bo’lim:Gulli o’sm.\(magnoliya toifa);Sinf(ajdod):2urug’pallali\(magnoliasmon-\);Oila:Gulxayridosh\;Turkum:G’o’za;Tur:Meksika g’o’zasi.

– Bakteriya\ bo’limi(mikrobiologiya)Mikrob-yunoncha ‘mikros’-kichik degan ma’noni bildiradi.Mikrob\ni mikroskopda birinchi b-b bundan 300yil oldin A.Levenguk ko’rgan.

–Bakteriya(Bak)\-shakllangan yadroga ega bo’lmagan bir huj.li soda organism.\.Bakteriya\+ huj. shakliga ko’ra:1sharsimon-kokk\;2tayoqchasmon, slindrsmon-batsilla\;3bukilgan-spirilla\ga bo’linadi.U\ asosan tayyor organic modda\ hisobiga yashidi.Ko’payishi bakteriya huj.+ qoq o’rtasidan 2ga bo’linishi b-n sodr b-di.Qulay sharoitda u\ har 20-30 daqiqada ko’payadi. Noqulay sharoitda bakteriya\ sporaga aylanadi.Bazi bakteriya\+ spora\i +140ºC va -253º C ga bardosh beradi.

–Chirituvchi bakteriya\-Azotli organic modda\+ bak.\ tomonidan parchalanishi chirish d-di.Bu jarayonni amalgam oshiruvchi b\a\ chirituvchi bak.\ d-di.Tuproqda yashovchi chirituvchi bak.\ tuproq bakteriya\i d-di. Chirituvchi bak.\ bo’maganda yer yuzi turli hil qoldiq\ b-n to’lib,tirik o’sm.\ va hayvon\ u-n ovqat ham,joy ham qomasdi.Chirish jarayonida issiqlik ajralib chiqadi.Bu issilikdan issiqxona\ni isitishda foydalaniladi. Chirituvchi bakteriya\ ekma o’sm.\ni kasallantirib ,xo’jalikka katta zarar yetkazadi.

–Achituvchi bak.\-bu bakteriya\ faoliyati natijasida oziq-ovqat\ achiydi.Azotsiz organic modda\+ bak.\ yordamida parchalanishi achish d-di.Bu bak.\ oziqlanishiga ko’ra saprofitdir.Achish+ eng muhim xil\idan biri sut kislotasi+ achishidir.Sut kislotali achish jarayonida parchalanayotgan shaker sut kislotasiga aylanadi,hosl b-gan sut kislotasi esa boshqa chirituvchi bakteriya\+ o’sishiga to’sqinlik q-di.Shu tufayli sut kislotali achishdan: qatiq, pishloq,suzma tayyorlashda foydalaniladi.Sut kislotali achish pomidor,bodring, karam\ni konservalashda, yem-hashak o’sm.\dan silos bostirishda ham keng qo’llaniladi.Sirka kislotali achish sirka kislota bak.\i faoliyati natijasida sodir b-di.Yuqori navli sirka\,spirt,vino\ sirka shu yo’li b-n olin.

–Tugunak bak.\-tuproqda,o’sm.\ ildizida yashab,havodagi erkin azotni o’zlashtiradi.U\ga burchoqdosh\ ildizida yashaydigan tugunak bak.\ k-di.

–Parazit bak.\-u\+ faoliyati natijasida o’sm.,hayvon,odamda turli kasallik\ paydo b-di. Odamda sil,terlama,bo’g’ma,vabo,o’lat va boshqa kasallik\ni keltirib chiqaradigan parazit bak.\ bor.Ibn Sino yuqumli kasallik\+ suv, havo orqali tarqalishi haqida bundan ming yil oldin aytgan.Odam\ni terlama, bo’g’ma,qizamiq,chechakdan saqlash u-n emlanadi.Gledichiya,archa,yong’oq-havoga maxsus modda(fitonsid)\ni ko’p ajratadi.G’o’za gommozi-paxtachilikka ziyon keltiradi.Bu bakt.\ chigit b-n tuproqqa tushib tez ko’payadi,nihol ichiga kirib,u+ poyasi, barg\iga o’tadi.O’sm.barg\ida qora dog’\ paydo b-di.Kasal barg\ quriydi va maydalanib, kukun b-b ketadi.Bak.\ b-n to’la b-gan bu kukun uchib boshqa sog’lom g’o’za\ bargiga tushadi va barg og’izcha\i orqali barg eti huj.\iga k-di. G’o’za gommoziga qarshi kurashda chigit\ spora\dan tozalanadi,kasallangan g’o’zalar yoqib yuboriladi.

– Zamburug’\ bo’limi(mikologiya)Zambrug’(Zam) \+ vegetativ tanasi ildiz,poya,barglarga bo’linmagan.U\ ham spora\ b-n ko’payadi.U\+ huj.\ida plastida\ va xlorifill bo’midi.U\+ huj.si qobiq,protoplazma,mag’izdan i-t.U\ saprofit yoki parazit holda oziqlanadi.U\+ vegetativ tanasi mitseliy d-di. Mitseliy gifa deb ataladigan ingichka ipchalar yig’indisidan i-t. Mitseliy 1yoki ko’p huj.li hamda 1-2 yoki ko’p mag’izli b-di. Voyaga yetgan ayrim zamburug’\+ vegetativ tanasidan spora hosil qiluvchi qism o’sib chiqadi.Bunga mevatana d-di.Mevatana oyoqcha va qalpoqchadan i-t b-b,u\da spora\ yetishadi. Yer yuzida zabrug’\+ 100 000 dan ortiq turi fanga ma’lum.O’zb.da 3mingga yaqin turi bor.Zam.\-vegetativ,jinssiz,jinsiy yo’llar b-n ko’p.

–Mog’or zam.i-Non yoki xo’l meva ustida hosil bo’lgan po’panak - Mog’or zam.i+ vegetativ tanasidir.U ip\dan tash.top.,vegetativ tanasi bitta katta huj.dan i-t.U yaxshi sharoitda jinssiz ko’payadi.Bunda zamburug’+ vegetativ tanasidan shoxlanmagan gifa(sporangiy band) tik ko’tarilib chiqadi.Sporangiy bandi+ uchida sharsmon bo’rtma-sporangiy hosl b-di.Sporangiy ichida esa spora\ shakllanadi.(Bir zamburug’da bir necha o’nlab spotangiy,bir sporangiyda esa o’n mingdan ortiq spora yetishadi.)Spora\ voyaga yetgach qoramtir rangga kiradi.Spora\dan qulay sharoitda yangi mitseliy hosl b-di.Jinsiy ko’payishida har xil tupdagi zambug’dan chiqqan gifalar+ uchi bir-biri b-n tutashadi va zigota hosil bo’ladi.U tinim davrini o’tgach,o’sib chiqadi va sporangiy hosl q-di. Mog’or zambrug’iSaprofit oziqlanadi.Unamlik va issiqlik bo’masa yashayolmidi. Mog’or zambrug’\i orasida foydali\i ham bor.Masalan Penisill zambug’idan-Penisillin olinadi. o’simlik va hayvonlarning o’sishini tezlatadigan,chorva mollarining hosildorligini oshirishga yordam beradigan moddalar bor.Shu modda\ parranda ovqatiga qo’shib berilsa jo’ja\ tez o’sadi.

–Achitqi zamburug’i-1 huj.li mikriskopik org.U+ huj.si qobiq b-n o’ralga,sitop.,mag’iz, vakuoldan i-t. Achitqi zambrug’i hamir tarkibidagi kraxmal bilan oziqlanadi va uni parchalab,spirt b-n karbonat angedrit gaziga aylantiradi.Hosl b-gan gaz pufakcha\i hamirni ko’taradi,hamir oshadi.Natijada xamir g’ovak va yengil b-b qoladi.U yaxshi sharoitda juda tez,kurtaklanib ko’payadi.Achitqi zamburug’i+ ba’zi tur\ida ko’payish jinsiy yo’l b-n boradi(zigota 4yoki 8ta spora hosil q-di.).Qutitib,taxtakachlangan achitqi zamburug’\i sovuqda ko’paymidi,lekin uzoq vaqtgacha tirik turadi.Uni shaker eritmasiga solib,iliq joyga qo’yilsa,u\ darrov jonlanib,haddan tashqari tez ko’payadi.

–Qalpoqchali zamburug’\.Qoziqorin-u+ mevatanasi yirik,bo’yi 10-20sm,ichi bo’sh b-b,qalpoqcha va oyoqchadan i-t.Qalpoqcha+ ustki tomoni qo’y qorni+ ichki tomoniga o’xshash katakcha\ga bo’lingan,cheti oyoqchasi b-n birlashgan. Qalpoqchadagi katakcha\+ ichida spora\ yetishadi.U\ chirindiga boy tuproqda yashovchi saprofit zamburug’\dir.U\+ ko’p yillik vegetativ tanasida yoz faslida oziq modda\ to’planadi,kuzdan boshlab mevatanacha hosil b-di,kelgusi yil+ bahorida yer yuziga chiqadi va spora\ini sochadi.Qoziqorin va qo’zidumba\+ bahorgi mevatanasi istemol qilinadi.Qo’zidumba+ sporasi ungandan so’ng,40 kunda yetiladi.Gong zam.i(zaharli)+ mevasi uzun,oyoqchasi ingichka,tepasi cho’qqaygan qalpoqchadan i-t. Qalpoqchasi+ ostki tomoni,spora\ini ko’pligidan qop-qora b-b ko’rinadi. Spora\i yetilishi b-n meva tanasi yumshidi va undan quyuq qora siyohga o’hshash suyuqlik oqib tushadi.U ‘siyoh’zam.i ham d-di.

–Parazit zam.\-Odam\dagi mikoz,mikotoksikoz,teri kasallik\i,o’sm.\dagi vilt va qorq kuya kasallik\ini keltirib chiqaradi. Vertitsilium zam.i-vilt(inglizch ‘solish’) kasalligini keltirib chiqaradi.Kasallangan g’o’za bargi asta-sekin sarg’ayadi,qurib to’kiladi.Xalq orasida bu kasallik oqpalak d-di.G’o’za poyasi kesib miktoskopda ko’rilsa poya+ yog’ochlik qismi qo’ng’ir ranga kirgani va undagi nay\ ichida vertitsilium zam.i+ ipcha\i(gifa)borligini ko’rish m-n.G’o’zaga zam. tuproqdan o’tadi.Chunki vaqtida yig’ib olinmagan kasal g’o’zapoya dalada chiriydi va undagi zam. spora\i tuproqda qoladi.Kelgusi yil bu spora\ osadi va u+ ipcha\i ildz orqali g’o’za+ o’tkazuvchi to’qimasiga o’tadi. Vilt kasalligiga qarshi kurashish-tuproqqa ishlov berish,to’g’ri o’g’itlash,kasallangan g’o’zani maydondan olib chiqish,chigitni ertaroq ekishga harakat qilinadi.Chunki ertaroq unib chiqqan g’o’za nihol\i zamburug’ sporasi o’sguncha o’zini tutib oladi.Qorakuya zam.-b-n arpa,bug’doy,suli kabi\+ kasallanishi uchrab turadi.Boshoq+ qorqligi qorqkuyq zam.i+ o’sm. guliga joylashib olganidan darak beradi. Qorakuya b-n kasallangan o’sm. boshog’ida don mayday va nimjonbo’ladi yoki urug’\ butunlay rivojlanmidi.Zam.+ spora\i shamol b-n tarqaladi. Qorakuya spora\ini yo’qotish uchun ekiladigan urug’\r kimyoviy modda\ b-n ishlov beriladi.

– Lishaynik\ bo’limi(Lixonologiya).Lishaynik(Lish)\-zamburug’\ b-n suvo’t\ini simbioz holda yashashidan hosil b-gan.Har qanday sharoitda o’sishga moslashgan.yerda u\+26000dan ko’p turi bor.U\+ tanasi organ\ga bo’linmagan,yuksak o’sm.\+ o’sishi u-n zamin yaratuvchi o’smlik\dir.

– Lish.tanasi-zambrug’ mitselliysi va bir hujayrali suvo’tdan iborat.Lish.dagi zam. mitseliysi yomg’ir paytida suvni shimib olib uzoq vaqt saqlidi.Undan tashqari mitseliy ip\i orqali tosh\ yuzidagi suvda erigan miniral tuz\ni ham so’rib oladi.Suvo’t\ esa fotosintez yani organic moddalar hosil q-di.Bu organik modda\ b-n zamburug’ huj.\i oziqlanadi.Lish.\ asosan spora\ va vegetativ(tanasi+ bo’linishi) yo’l bilan ko’payadi.Tabiatda turli xil lishaynik\ bor. Bargsmon lishaynik\+ tanasi bargga o’xshash yassi,pastki tomoni+ o’rtasi b-n jismga yopishgan. Shoxli (butasmon) lish.\+ tanasi shoxlangan,jismdan ko’tarilib yoki osilib turadi. Lish.\ tuproq paydo bo’lishida ishtirok etadi, chunki u\+ faoliyati natijasida hosil bo’lgan kislota\ toshlar va tog’ jins\ini nuratib,maydalab tuproqqa aylantiradi.Shimolda,tundrada bug’u lish.gi o’sadi.Butasmon,kulrang bu lishaynik bug’u\+ asosiy ozig’idir. Lish.\+ ko’p tur\idan dori-darmon,turli atir va sovun\ tayyorlashda zarur b-gan xushbo’y modda\ olinadi. Lish.\ tanasida to’planadigan vitamin\- C,B₆ , B_12.

– Suvo’t\ bo’limi(algologiya).Suvo’t\(tuban)ancha sodda tuzilgan b-b,tansi ildiz,poya,bargga bo’linmagan.Suvo’t\ 1 va ko’p huj.li b-di.Ko’p huj.li tuban o’sm.\ tanasi qattana ,tallom(ildiz,poya,bargga bo’linmagan)d-di.Tuban o’sm.\+ ko’pchiligi suvo’t\ga k-di.Suvo’t\ asosan suvda yashidigan,huj.\ida xlorofill donacha\i bor,fotosintez q-digan tuban o’sm.\dir.U\da yana har xil rang beradigan pigment\ bor. Hozirgi vaqtda fanga ma’lum suvo’t\ 30 000 ga yaqin b-b,u\ orasida ko’k-yashil,sarg’ish-yashi,yashil,qo’ng’ir,qizil,tilla rangli\i bor.1 huj.li suvo’t\ni oddiy ko’z b-n ko’rib bo’midi,to’plamini ko’rsa b-di.

–Oddiy xlorella-huj.si+ usti yupqa va mustaxkam qobiq b-n o’ralgan.Sitop. va mag’iz bor.Bundan tashqari xlorofill b-n yashil rangga bo’yalgan-xromatofor ham bor.Xromatofor-xlorofill donacha\i vazifasini bajaradi.U fotosintezni amalga oshiradi.Xlorella suv,unda erigan karbonatangedrid va mineral tuz\ni ham po’sti orqali shimib oladi.

–Xlorella asosan jinssiz- huj.\i+ bo’linishi yo’li b-n ko’payadi.Bunda ona huj. ichidagi tirik qism\ 4 yoki 8 teng bo’lakka bo’linadi va bu bo’lak\+ hammasi alohida qobiq b-n o’ralb,mayda huj.cha\ga aylanadi.U juda tez ko’payadi.Bir kecha-kunduz yashagan yosh huj. bo’lina boshlidi.Bitta xlorella avlodi 1oy ichida ko’payib,1necha millionga yetishi m-n.Xlorella-spora holida qishlidi.

–Xlorella+ 40dan ortiq turi aniqlangan. O’. Osiyoda 5ta turi bor.Eng ko’p tarqalgani odday xlorella.

–Xlamidomonada-xlamidomonadadosh\ oilasiga mansub 1huj.li suvo’t.U ko’pincha iflos va azotli birikma\ga boy suv havza\ida,ba’zan akvarium devor\ida ham o’sadi.U jinssiz va jinsiy yo’l b-n ko’payadi. Yaxshi shroitda jinssiz-oddiy bo’linish yo’li b-n ko’payadi.Ko’payish oldidan xivchin\i yoqoladi,harakatdan to’xtidi.Bo’linishdan hosil b-gan yosh huj.\-zoospora\ d-di.

– Chuchuk suv\da yashidigan ko’p huj.li suvo’t\i+ ko’pchiligi oddiy yoki shoxlanib ketgan ip\ shaklida.U\ o’sish davrida huj.\i+ to’xtovsiz bo’linib turishi natijasida qattana+ doim o’sib kattalashib borishidir.Bu\ga: Ulotriks,spirogira,kladafora,xara kabi\ k-di.

–Belbog’li ulotriks.U zanjirsimon tuzilgan bir xil huj.\dan tashkil topgan,shoxlanmaydi.U+suv tagidagi narsa\ga birikkan huj.siga-rizoid d-di.Boshqa huj.\i yashil,qisqa slindr shaklida b-b,bir qator joylashgan.Har bir huj.+ qobig’I,sitop.si,mag’izi va o’rtasida belbog’ ko’rinishidagi xromatoforasi bor.

– Ulotriks jinsiy va jinssiz ko’payadi.Jinssiz ko’payishida u+ hujayrasi 16-32 ta huj.cha\ga bo’linadi.U\ 4dona xivchini yordamida suza boshlidi.Bu huj.\ zoospora\ d-di.Oradan vaqt o’tgach zoospora\ harakatdan to’xtab suv tagidagi narsaga yopishadi va ko’ndalangiga 2ga bo’linadi.Pastki qismida rizoid hosl b-di. Jinsiy ko’payishida teng kattalikdagi 2 xivchinli gameta\ hosl b-di.

–Noqulay sharoitda ulotriks spora hosl q-di. Ulotriks+ 25ta turi b-b,ko’pchiligi chuchuk suv\da o’sadi.

–Spirigira-hovuz\da,zovur\da,sekin oqadigan suv\da ko’p uchridi.U+ ip\i shoxlanmagan.Yirik slindrsmon huj.\dan tuzilgan b-b,hech narsaga yopishmay suvda erkin holdaqalqib turadi. Spirogira\+ 340turi ma’lum.

–Kladofora-daryo,ko’l,suv ombor\ida uchridi.U yirik suvo’ti,bo’yi ba’zan 1m ga yetadi.U shoxlangan.

–Xara-ariq,hovuz,ko’l,sholipoya\da keng tarqalgan begona o’t.U+ bo’yi 30-60sm li,sershox o’sm.– O’zb.da suvo’t\ni o’rgangan olim-A.M.Muzaffarov

–Dengiz suvo’t\i.U\+ bo’yi 1necha sm dan 60-70m gach boradi.Dengiz suvo’t\i chuchuk suvo’t\idan xromatoforida xlorofillidan tashqari karotin(sariq),ksantofil(zarg’aldoq),qo’ng’ir va qizil rang beruvchi pigment\ borligi b-n farq q-di.

–Yapon laminariyasi-laminariya turkumiga oid.U yirik o’sm. b-b,tanasi+ yuqori qismi lentasmon bo’yi 2-6-12m,eni10-75sm.Pastki qismi kalta slindrsmon yoki novsmon.U dengiz qir’og’idan boshlab,to 25-35m chuqurlikkach b-gan va suv+ doim harakatlanib turadigan yer\ida o’sadi.Yapon dengizi+ shimoliy qismida kemg tarqalgan.U jinsiy va jinssiz ko’payadi.Tanasida darmondori\,shakar,oziqbop modda\ to’planadi.Uni odam\ ‘Dengiz karami’ deyishgan.Laminariya turkumiga 30ta tur k-di.

–Quriya,Xitoy,Yaponiyada laminariyadan tashqari nemalion va ulva kabi dengiz suvo’t\i ovqatga ishlatiladi.U\da moy kam b-sa ham,oqsil, uglevod va vitamin\ ko’p b-di.Sanoatda u\dan yod va brom olinadi.Ba’zi\i+ 1kg kuknidan 5g dan 20g gach toza yod olish m-n.Qizil suvo’tidan(fillaforadan) agar-agar olinadi.Agar-agar marmelad va muzqaymoq tayyorlashda ishlatiladi.Labaratoriyada bakteriya\ va zamburrug’\ o’sishi u-n ozuqa sifatida qo’l-di.

– Yosin\(yosintoifa) bo’limi.Yer yuzida 2500 ga yaqin turi bor.U\ sernam tuproqda o’sishga moslashgan.?Yo’sin\ barg va poyali o’sm.\ b-b,ildzi bo’midi.Ko’payishi jinsiy va jinssiz bo’g’in\+ gallanishi b-n boradi.Jinsiy bo’g’in ustunlik q-di.

–Yo’sn\ yuksak o’sm.\+ eng qadimgi va juda sodda tuzilgan vakil\i b-b,bo’yi 4-5mm dan 40sm gacha.U\ tuproqqa rizoid\i b-n birikadi.Ildzi va o’tkazuvchi sistema\i yo’qligi b-n farq q-di.Yo’sn\ spora\i b-n ko’payadi.U\+ jinsiy a’zo\i ko’p huj.li b-b,erkak jinsiy a’zosi anteridiy,urg’ochiniki esa arxegoniy d-di.U\+ urug’lanishi suvda,harakatchan spermatozoid\i orqali amalga oshadi.

–Poyabargli yosin\ yer yuzini butunlay qoplab oladi.13000ga yaqin turni o’z ichiga oldi.

–Funariya yosini-bo’yi 1-3sm keladigan,1uyli o’sm.U+ poyasi ingichka,ketma-ket o’rnashgan bargcha\i bor.Poya+ tubi tuproqqa rizoid chiqarib birikadi.Barg\i asosan 1qavat huj.\dan i\t. va xlorofill donacha\i bor.U+ barg\ida fotosintez orqali organik modda hosil b-di.

–U jinsiy va jinssiz bo’g’in\+ gallanishi b-n ko’payadi.Poyasi+ uchidagi ko’p huj.li jinsiy a’zo\i- anteridiy\da ko’p miqdorda 2xivchinli spermatozoid\ hosl b-di.Urg’ochisi+ jinsiy a’zo\i-arxegoniy\ kolba shaklida b-di.Har bir arxegoniyda bittadan tuxum huj. hosl b-di. U\dan hosl b-gan zigota(zigotadan jinssiz bo’g’in boshlanadi) o’sib,qisqa bandli,ichida spora\ hosl b-digan ko’sakch-sporangiyga aylanadi.Spora\ yetilgandan so’ng to’kiladi va tarqaladi.Nam tuproqqa tushgan spora o’sib,ko’p huj.li,shoxlangan,ingichka yashl ip\ni beradi.Ip shox\ida kurtak\ paydo b-di.Har bir kurtakdan yangi funariya yo’sini o’sadi. Funariya turkumiga 200ga yaqin tur k-di.

– Qirqbo’g’im\(Qirqbo’g’imtoifa) bo’limi.Yerda u\+ 30dan ortiq turi bor.O’zb.da 1ta turkumga kiruvchi 2ta tur o’sadi.U\ kop yillik o’sm. b-b,jinsiy,jinssiz,vegetativ ko’payadi.

–Dala qirqbo’g’imi(40B)-Ildzpoyali KYO'.U+ poyasi,shox\i serqirra va bo’g’m\ga bo’lingan. Bo’g’m oraliq\i+ ichi kovak.U+ shox\i faqat poya bo’g’im\idan chiqadi va bo’g’im\da halqa hosl qilib joylashadi.Barg\i mayda b-b,poya va shox\dagi bo’g’m\da halqa hosl qilib o’rnash.

–U+ poyasi va shox\i+ uchida spora beruvchi boshoq hosl b-di.U\da sporafil\(shakli o’zgargan barg) halqa hosl q-b o’rnashadi.Sporafil\+ ostki tomonida 6-8ta sporangiy joylashgan.Sporangiyda esa spora\ yetiladi.

–Baxorda dala 40B.i+ ildzpoyasidagi kurtak\dan poya o’sib ch-di.Bu poya qo’ng’ir rangli,shoxlanmagan b-b,uchida spora beruvchi bitta boshoq yetishadi.Bu boshoq\da yetishgan spora\ tashqariga chiqqach suv yoki shamol yordamida tarqaladi.O’sish u-n qulay sharoitga tushgan spora\+ ayrim\idan erkak o’simta(kichkina chet\i bo’lingan,undagi anteridiyda ko’p hivchinli spermatozoid\ yetishadi),ayrim\idan esa urg’ochi o’simta(erkak o’smtadan biroz kattaroq b-b,undagi arxegoniy ichida tuhum huj. hosl b-di) unib ch-di.

–Urug’lanish qirqbo’g’im\da faqat suvda amalgam oshadi.Urug’langan tuxum huj.dan hosl b-gan murtak o’sib yangi o’sm.- sporafitni hosl q-di.

–Dala 40B.i+ yozgi poyasi-nozik,yashil,shoxlangan.U fotosintez jarayonida organic modda\ hosl q-shda ishtrok etadi. U ildzpoya\i orqali vegetativ yo’l b-n ham ko’payadi.

–O’zb.da qirqbo’g’im+ sershox qirqbo’g’im deb nomlangan 2-turi ham o’sadi.U dala 40B.idan baxorgi poyasi+ yo’qligi,spora beruvchi boshoq\i shoxli poya\ uchida hosl bolishi b-n farq q-di.

–40B.+ poya va shox\idan tayyorlangan qaynatma va damlama siydik haydoychi sifatida ishlatiladi.

– Qirqquloq\(Qirqquloqtoifa)bo’limi.Yerda qirqquloq(40Q)\+ 10000ga yaqin turi bor.O’.Osiyyoda qirqquloqdosh\ oilasidan 32tur bor.Shu\dan 10 turkumga kiruvch 15tur O’zb.da bor.U\ga ildzpoyali KYO’\ k-di.Faqat tropic va subtropik mintaqa\dagina u\+daraxtsmon vakil\i bor.Yer yuziga qirqquloq+ bir to’p patsmon qirqilgan uzun barg\i o’sib ch-di.Yosh barg\+ uchi o’ralgan b-b,barg o’sgan sari yozila boradi.

–40Q\ 40B\dan barg\i+ yirikligi va spora beruvchi boshog’i+ yo’qligi b-n farq q-di. U\+ spora\i barg\i+ ostki tomonida yoki chetida joylashgan qo’ng’ir rangli bo’rtma\(sorus\)ichidagi sporangiy\da yetishadi.

–40Q\+ ko’payishi ham huddi 40B\nikiga o’xshash jinssiz va jinsiy bo’g’in\+ gallanishi b-n boradi.Spora\ sporangiy po’sti yorilgan tashqariga chiqadi va shamol yoki suv orqali tarqaladi.Nam tuproqqa tushgan sporadan gametafit o’sib ch-di.40Q+ gametafit bo’yi 1sm li,yashil,yupqa va yuraksmon b-b,pastki qismidagi rizoidi b-n tuproqqa yopishib turadi.Lekin u uzoq yashamidi.Gametafitdagi anteridiy\da kop xivchinli spermatozoid\, arxegoniy\da tuxum huj. yetiladi.Urug’langan tuhum huj.dan.Murtak esa o’sib yangi 40Q.ni hosl q-di.

–Zuxrasoch ildzpoyali KYO’.Bargi(poyasi)keng nashtarsmon,uzunligi 10-40sm,2-3karra patsmon bo’lingan.Barg bo’lak\i qisqa bandli,pastki tomonida sorus\ joylashgan,spora\i iyun-avgust oy\ida hosl b-di.

– O’zb.da 40Q.\+ suvda o’sadigan vakili suv qirqqulog’i. u suv yuzida suzb yuradigan ildzsiz mayday o’sm.Barg\i 3tadan b-b joylashganU\dan 2tasi yashl,poya+ 2tomonida o’rnashgan,yassi.3-si suv ichida osilib turadi,mayday ipsmon bo’lak\ga ajralgan.Sporali mevasi 4-8ta,u\ suvdagi barg+ asosida o’rnashgan.Spora\ avgust-sentyabrda hosl b-di.Suv 40Q.i zuxrasoch 40Q.idan sporali mevasida har xil spora\ hosl bo’lishi b-n farq q-di.

– Qarag’aytoifa)bo’limi'>Ochiq urug’li o’sm.\(Qarag’aytoifa)bo’limi Yerda ochiq urug’li\+ 660ga yaqn turi bor. 18turkumga mansub 40tur O’zb.da bor.Bu bo’lim daraxt va buta\dan i-t.U\ urug’idan ko’payadi.U\+ urug’i maxsus qubba\da ochiq holda yetishadi.(archa,saur,qarag’ay,qora qarag’ay).

–Archa-20m.gacha yetadi.Tog’\+ 3500-4500 m balandlik\da,sovuq va shamolda u\+ yerbag’rlab o’sadigan\i ham bor.U+ barg\i juda mayday,yashl,tangachsmon.Juda sekin o’sadi.U katta daraxt bo’lishi u-n 100yildan ko’p vaqt k-k b-di.Archa 1000yil hatto undan ham ko’proq yashidi.U2uyli o’sm.Bahor ohir\ida ayrim archa tup.\i+ yosh novda\ida mayday qubbacha\ hosl b-b,u\da juda ko’p chang yetishadi.Bu changchili qubbqcha\dir.Archa+ boshqa tupida uzunligi 0.5-1sm li sharsmon qubba\-urug’chi qubba\ hosl b-di.Uryg’kurtakdagi arxegoniy ichida tuhum huj. yetishadi.Unda esa urug’kurtak joylashadi.

–Urug’lanishdan so’ng urug’chi qubbani tashkil q-gan tangacha\ tez o’sadi,yo’g’onlashadi va o’z\idan ajralib chiqqan smola orqali bir-biri b-n qo’shilib, qubbani o’rab turuvchi etdor,yumshoq po’stga aylanadi.Bu urug’chi qubba pishgandan so’ng rezavor mevaga o’xshab qoladi.Bu qubba\ 2-,3-yilda pishadi. O’.Oda archa+ 7ta yovvoyi turi o’sadi,3tasi(Zarafshon archasi,turkiston archasi,saur archa).manzarali archa sifatidaVirgin archasi(vatani shimol Amerika) ekiladi.Manzarali daraxt\dan yana biri Sharq sauri.U+ archadan farqi yosh novda\i+ o’ziga xos shoxlanishi,pishgan qubba\i+ noteks chok\ orqali ochil.da.

–Qarag’ay.Yerda turkum+ 100ga yaqin turi bor.O’zb.da u\ tabiiy holda o’smidi,10ga yaqin turi xushmanzara va yog’ochbop o’sm. sifatida o’stiriladi.

–Oddiy qarag’ay.O’zb. sharoitida u+ balandligi 10-20m oralig’ida b-di.U 1uyli yorug’sevar.Tanasi qizg’ish-qo’ng’ir,shox-shabbasi o’sish sharoitiga qarab turlicha.Ochiq joy\dagi\i juda sershox va salobatli.

Barg\i novda\da 2tadan b-b o’rnashgan,uzunligi 5-7sm,och yashl.Oddiy qrag’ay urug’iidan yaxshi ko’payadi.

–Changchili qubba\ bahorda yillik novda\+ pastki qismida boshoqsmon zich ‘to’pgul’ hosl q-b o’rnashadi.Qubba\+ o’rtasidan o’tadigan o’qda spirall shaklida tangacha\ va u\+ ostki qismida changdon\ o’rnashgan.

–Urug’chi qubba\1tadan yoki 2tadan uzun novda\+ uchida paydo b-di.Qubba+ o’rtasidan o’qqa urug’chi tangacha\ birlashadi.Bu\da 2tadan urug’kurtak bor.Urug’langan tuxum huj.dan murtak,undan esa urug’ hosl b-di.Oddiy qarag’ay+ qubba\i 2yilda yetiladi.Urug’ saqlidigan qubba\+ tangacha\i juda mustaxkam b-di.Qarag’ay\ 200-400yil yashidi.U\ dorivor hamdir.