Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

186 - расм. Пасткамлик ботқоқлик 
ўсимликлари. 

---

342 
187-расм. Денгизбўйи текисликлари ботқоқлиги.
19.4. Ботқоқликларнинг геологик фаолияти 
 
Ботқоқликларнинг геологик иши асосан чўкинди тўпланиш 
жараѐнлари билан белгиланади. Бу ерда органоген ва камроқ 
кимѐвий чўкиндилар тўпланади. Терриген чўкиндилар деярли 
учрамайди. 
Органоген ѐтқизиқлар орасида торф жуда муҳим ҳисобланади. 
Унинг ҳосил бўлиши учун бирламчи материал бўлиб турли 
ботқоқлик ўсимликлари, мохлар, ўтлар, буталар ва дарахтларнинг 
қолдиқлари ҳисобланади. Бунда углерод, водород, кислород ва 
азотдан таркиб топган ўсимликларнинг клетчаткалари муҳим 
аҳамиятга эга. 
Етарли миқдорда органик қолдиқлар тўпланиши натижасида 
ботқоқликларга ҳаво кислородининг кириб бориши чегараланган 
бўлади. Шунинг учун ҳам органик массанинг кейинги ўзгаришлари 
кислород кам ѐки умуман бўлмаган муҳитларда кечади. 
Ҳавзаларнинг ҳаво билан қисман алоқаси бўлган устки қисмида 
ўсимлик материали қисман чириндига ѐки гумусга (лотинча 
«хумус» - тупроқ) айланади. Ҳавзанинг кислород умуман бўлмаган 
пастки қисмида ва анаэроб бактериялар фаолияти муҳитида 
чириѐтган ўсимлик массаси торфга айланади. 
Ҳаво етиб бормайдиган ва торф ҳосил бўлишига олиб 
келадиган бу чиришнинг секин кечадиган жараѐни гумификация 
ѐки углефикациянинг бошланғич босқичи дейилади. Бу жараѐнда 

---

343 
ѐтқизиқлардаги углероднинг миқдори аста-секин ошиб боради (57-
59 % гача). 
Торф ўсимлик қолдиқларидан таркиб топган жигаррангли, 
қўнғир ѐки деярли қора рангли органоген (фитоген) чўкинди жинс 
ҳисобланади. 
Устивор ўсимлик таркибига боғлиқ ҳолда торфнинг мохли, 
ўтли ва дарахтли турлари ажратилади. Айниқса ботқоқлашган 
кўллар ўрнида ҳосил бўлган торфяникларда торфлар хилма-хил 
бўлади. Торф қалинлиги 20 м гача борадиган линзасимон ва 
қатламсимон ѐтқизиқлар сифатида ѐтади. Ер юзасида торфяниклар 
1,75 млн км
2
майдонни эгаллайди. Россида уларнинг асосий қисми 
Ғарбий Сибирда ва Карелияда кузатилади (188-расм).