Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

107-расм. Латерит. 

---

239 
Ернинг геологик тарихида архей ва протерозойдан бошлаб 
ҳозиргача нураш қобиғи шаклланиши учун қулай бўлган 
шароитлар бир неча бор вужудга келган. Катта қалинликдаги 
нураш қобиқларининг ҳосил бўлиши турли майдонларда 
континентал шароитларнинг узоқ вақт давом этганлиги билан 
боғлиқ. Суст тектоник фаолликда кенг тексланган юзалар вужудга 
келган. 
Ҳосил бўлиш вақти бўйича қадимий ва замонавий нураш 
қобиқлари ажратилади. 
Қадимий нураш қобиқлари 
кўпинча ўзидан ѐшроқ чўкинди 
жинслар билан қопланган. Кўпчилик нураш қобиқлари эса қисман 
ювилиб кетган. Юра ва палеоген даврида шаклланган нураш 
қобиқлари жуда кенг тарқалган. 
Замонавий нураш қобиқларининг
шаклланиши ҳозирги 
кунларда ҳам давом этмоқда. У кимѐвий нураш жараѐнлари ҳали 
ниҳоясига етмаган, қалин эмас ва устки қисмида тупроқ қатлами 
мавжуд. 
Нураш қобиқлари билан кўплаб фойдали қазилмалар боғлиқ. 
Уларнинг орасида алюминий, темир ва марганец оксидлари ва 
гидрооксидлари, кобальт ва ванадийга эга бўлган минераллар ҳамда 
каолин, оловбардош гиллар, охра, опал ва бошқалар учрайди. 
Нураш қобиқлари билан олтин, платина, касситерит, титанли 
темиртош, циркон, монацит, қимматбаҳо тошларнинг сочилма 
конлари боғлиқ. 
Тупроқ 
ернинг устки унумдор қатлами бўлиб, унда 
деҳқончилик қилинади. 
Тупроқ бир вақтда кечадиган нураш ва тупроқ ҳосил бўлиш 
жараѐнлари туфайли вужудга келади. Бунда туб тоғ жинсларига 
сув, ҳаво, қуѐш энергияси, ўсимликлар ва ҳайвонлар биргаликда 
таъсир кўрсатади. 
Тупроқ асосан бўшоқ жинслардан - магматик, чўкинди ва 
метаморфик жинсларнинг ўз жойида қолган ѐки муайян 
масофаларга кўчирилган материалларнинг нураш маҳсулотлари 
ҳисобланади. Тупроқ унинг ҳосилдорлигини белгиловчи бўшоқ 
минерал бирикмалардан ва органик модда - гумус (лотинча humus - 
тупроқ) ѐки чириндидан таркиб топган бўлади. 
Тупроқ ҳосил бўлишда биологик омил, асосан ўсимликлар 
устиворлик қилади. 

---

240 
Тупроқ ҳосил бўлишдаги ҳайвонларнинг роли тупроқда 
яшовчи майда организмаларнинг ҳаѐт-фаолияти билан боғлиқ. 
Улар органик моддалар билан озиқланиб, уларни парчалайди, 
тупроқни аралаштиради ва структурасини яхшилайди.