Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

21 боб. ПРОТЕРОЗОЙ АКРОНИ 
 
У. Эммонс (1888) қадимий ѐтқизиқлар кесмасининг устки 
қисмини протерозой (лотинча «протерос» - биринчи, «зоэ» - ҳаѐт) 
номи билан ажратган.
Геохронологик табақалари. 
Протерозой эрта ва кечки про-
терозой эонларига бўлинади. Эрта протерозойда эрта ва кечки 
карелий
эралари ажратилади. Кечки протерозойнинг катта қисми 
рифейга 
мансуб бўлиб, у учта: эрта, ўрта ва кечки рифей эра-
ларга бўлинади. Кечки протерозойнинг охирида 
венд 
даври аж-
ратилади ва у иккита эпохага табақаланади. 
Протерозойнинг бошларида узоқ давом этган денудациядан 
сўнг қуруқлик анча даражада нураб кетган, материкларнинг баъзи 
қисмлари чўкабошлаган ва саѐз денгизлар билан қопланган, баъзи 
пасттекисликлардаги ботиқликлар континентал ѐтқизиқлар билан 
тўлдирилабошлаган. Шимолий Америкда протерозой жинслари-
нинг энг йирик очилмалари тўртта районда мавжуд. Улардан бири 
Канада қалқонининг жанубий қисмида жойлашган бўлиб, бунда 
гилли сланецлар ва қумтошларнинг катта қалинликдаги 
ѐтқизиқлари Шимолий кўлнинг атрофида ва Гурон кўлининг ши-
молий-шарқида очилиб ѐтади. Бу жинслар денгиз ва қуруқлик ша-
роитларида ҳосил бўлган. Чўкиндилар ҳосил бўлгандан сўнг ер 
пўстининг тектоник ҳаракатлари ривожланган, протерозой жинс-
лари бурмаланган ва йирик тоғ тизмалари шаклланган. Аппалачи-
дан шарқдаги тоғэтаги районларида протерозой жинсларининг 
кўплаб очилмалари кузатилади. Даслаб улар оҳактош ва гилли 
сланецлар қаблида чўкмага ўтган ва кейинчалик тоғ бурмаланиши 
вақтида метаморфизмга учраб, мармарларга, аспидли ва 
кристалли сланецларга айланган. Катта каньон районида 
протерозой қумтошлари, гилли сланецлари ва оҳактошлари архей 
жинсларини номувофиқ қоплаб ѐтади. Қояли тоғларнинг 
шимолий қисмида 4600 м қалинликдаги протерозой оҳактошлари 
тўпланган. Бу районда протерозой ҳосилалари тектоник кучлар 
таъсирига учрасада, бу жараѐнлар тоғ жинсларининг кучли 
метаморфизмига олиб келмаган. Шунинг учун ҳам уларда 
дастабки чўкинди текстуралар сақланиб қолган.
Европада протерозой жинсларининг кўламли очилмалари 
Болтиқ қалқони ҳудудида кузатилади. Улар кучли метаморфизмга 

---

358 
учраган 
мармарлар 
ва 
аспидли 
сланецлардан 
иборат. 
Шотландиянинг 
шимолий-ғарбида 
катта 
қалинликдаги 
протерозой қумтошлари архей гранитлари ва кристалли 
сланецларини қоплаб ѐтади. Протерозой жинсларининг кўламли 
очилмалари Хитойнинг ғарбида, Марказий Австралияда, Жанубий 
Африкада ва Жанубий Американинг марказий қисмида кузати-
лади.
Тошқотган кўк-яшил сувўтлари барча материкларда мета-
морфизмга учрамаган протерозой ѐтқизиқларида жуда кенг 
тарқалган. Аммо ҳайвон қолдиқлар жуда кам учрайди.