Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

 
 
 

---

348 
20.1. Эрта архей эони
 
Геодинамикаси. 
Протоконтинентал пўстнинг шаклланиши.
 
Ернинг эрта архей ривожланиш босқичи бундан 4,0 дан 3,5 млрд 
йил олдинги вақт оралиғини, яъни 500 млн йилни ўз ичига олади. 
Бу вақт бутун фанерозойнинг давомийлиги билан таққослаш 
даражасида. Шуни такидлаб ўтиш лозимки, унинг пастки ва устки 
чегаралари аниқ эмас, чунки қадимий жинсларнинг мутлақ ѐшини 
аниқлашда бир қатор қийинчиликлар мавжуд. 
Тектоник қопламалар ва гранитогнейслар гумбазларини ҳосил 
қилган «кулранг гнейсларнинг» мураккаб тектоник структуралари 
океан пўстининг тўдаланиши жараѐнлари ҳисобига вужудга 
келганлигини тахмин қилишга асос бўлади. «Кулранг гнейслар» 
мажмуасини ташкил этувчи барча жинслар фаол метаморфизм ва 
гранитизация жараѐнларига учраган. 
Нима бўлсада, эрта архейнинг охирида (бундан 3,5 млрд йил 
олдин) сиалик, яъни континентал типдаги ер протопўсти вужудга 
келган (189-расм). У ўрта таркибли углерод-ишқорли вулканитлар 
серияси ва шу таркибдаги интрузивлардан иборат бўлган. 
Ҳозиргача бу яхлит сиалик протопўст бўлганми ѐки унинг маълум 
жойларинигина ташкил этганми, деган савол жавобсиз қолмоқда. 
Шуни таъқидлаб ўтиш лозимки, ер протопўстида вертикал 
йўналишда ҳам, горизонтал йўналишда ҳам дифференциация 
жараѐнлари амалга ошган. 
Палеогеографияси. 
Эрта архейда атмосфера ва гидросфера 
мавжуд бўлганми? Бу саволга қониқарли жавоб бериш лозим. 
Тодқиқотчиларнинг бир гуруҳи атмосфера ва гидросфера планета 
аккрециясининг якунловчи босқичида унинг қаърида жуда фаол, 
деярли катастрофик ѐки портлаш дегазацияси ҳисобига шаклланган 
деб тахмин қилишади. Бунда дастлабки ер пўсти кўпчилик учувчи 
бирикмаларини йўқотган. Бирламчи атмосфера ҳозирги венера ѐки 
марсникини эслатиши мумкин, яъни у асосан СО
2
дан ва бир қанча 
миқдорда N ва Н
2
О дан ташкил топган. NH
3
, CH
4
, H
2
S 
қўшимчалари ҳам бўлиши мумкин. Ҳарорат ҳозиргидан анча юқори 
бўлган, аммо у сувнинг қайнаш даражасига етган-етмаганлиги 
маълум эмас. Тадқиқотчиларнинг бошқа гуруҳи атмосфера ва 
гидросфера Ерда аста-секин кечган шундай дегазация туфайли 
шаклланган деб фараз қилади. Гидросферанинг мавжудлиги 

---

349 
Гренландиядаги қадимий Исуа мажмуаси кварцитларнинг сувли 
муҳитда ҳосил бўлганлиги билан тасдиқланади.