Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Назорат своллари 
 
Кўлларнин қанақа генетик турлари мавжуд? 
Кўллар қандай хусусиятлари бўйича таснифланади? 
Қандай кўллар тектоник харакатлар туфайли вужудга келган? 
Тасмали гиллар қандай ҳосил бўлади? 
Эвапорит ҳавзалари деганда нимани тушунасиз? 
Паралик ва лимник кўмир ҳавзалари ўзаро қандай хусусиятлари билан 
фарқ қилади? 
Нима сабабдан кўмирланиш босқичларида углерод миқдори ортиб 
боради? 
Баландлик, оралиқ, пасткамлик ва денгизбўйи ботқоқликлари бир-
биридан қандай хусусиятлари билан фарқ қилади? 

---

345 
4 ҚИСМ. ЕР ПЎСТИНИНГ ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ
Бундар 4,6 миллиард йил илгари Қуѐш тизимининг барча 
моддаси чанг ва газларнинг улкан булутларидан иборат бўлган. 
Гравитация кучи туфайли бу булутлар сиқила бошлаганда майда 
чангсимон 
зарраларнинг 
конденсацияси 
(пайвандланиши) 
бошланган 
ва 
улардан 
йирикроқ 
бўлаклар 
шаклланган. 
Конденсация Қуѐш ва Қуѐз тизимининг палнеталари шаклланганча 
давом этган. Бу босқичда Ер бир жинсли бўлган, унинг ядроси юза 
қисмидаги каби моддалардан таркиб топган. 
Ер шаклланиш вақтида чанг ва йирик бўлакларнинг 
тўқнашишидаги кинетик энергия иссиқлик энергиясига айланган. 
Конденсация 
туфайли 
ҳароратнинг 
ошиши 
радиоактив 
парчаланишдан ажралиб чиққан иссиқлик билан биргаликда 
Ернинг суюқланишига олиб келган. Бу суюлиш туфайли темир 
сингари оғир элементлар чўкиб, ядро шаклланган. Ер юзаси 
суюлган жинслар океанидан иборат бўлган. Ернинг пайдо 
бўлишидаги дастлабки 5-600 миллион йил 
Хенд эони
дейилади. 
Бундан 4 миллиард йил илгари Ерда дастлабки пўстлоқ шакл-
ланган. Бу пўстлоқ маълум маънода океан пўстига ўхшаш бўлган. 
Қаттиқ пўстнинг шаклланиши архей акронининг бошланиши 
саналади. 
Ер пўстининг узоқ вақт давом этган ривожланиш тарихини 
тиклашда босқичма-босқич муайян кетма-кетликда содир бўлган 
геологик воқеа ва ҳодисалар таҳлил этилади. Уларнинг орасида 
қуйидагилар асосий ҳисобланади: 
- вақт босқичлари (геохронологик табақалар); 
- геодинамик вазиятлар (тектогенез, орогенез); 
- палеогеографик шароитлар ва чўкинди тўпланиши; 
- органик дунѐ эволюцияси; 
- фойдали қазилмаларнинг шаклланиши. 
Ер пўстининг геологик ривожланиш тарихини тиклашда ер 
пўсти кесмасида стратиграфик кетма-кетликда (пастдан баландга - 
қарисидан ѐшига қараб) жойлашган ѐтқизиқларни ўрганиш 
фавқулодда муҳим аҳамиятга эга. Биз фақат шу ѐтқизиқларни ҳар 
томонлама ва мукаммал ўрганишимиз орқалигина геологик 
тарихни тиклашимиз мумкин.

---

346 
Ер пўстининг узоқ давом этган геологик ривожланиш тарихи 
акрон деб номланувчи иккита энг йирик геохронологик табақага: 
архей (юнонча «архео» - қадимий) ва протерозой (лотинча 
«
протерос
» - биринчи, 
зоэ
-ҳаѐт) бўлинади. 
Бутун архей ва протерозойда кечган узоқ геологик ўтмиш 
криптозой
(―
криптос
-яширин, 
зоэ
-ҳаѐт) ѐки 
токембрий
деган 
умумий ном билан бирлаштирилади
. 
Фанерозой 
эони (юнонча «фанерос» — яққол, «зоэ» - ҳаѐт) 
объединяет учта эрани: палеозой, мезозой ва кайнозойни ўз 
ичига олади.