Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

Темирмарганецли конкрециялар ва қобиқлар. 
Дарѐлар 
океан ва денгизларга турли хил минерал эритмаларини келтиради. 
Денгиз суви кимѐвий таркибида барча элементлар ва газлар эриган 
бўлади. Кимѐвий чўкиндиларнинг ҳосил бўлишида эритмаларнинг 
тўйинганлиги, сувнинг ҳарорати ва босими катта аҳамиятга эга. 
Кимѐвий чўкиндилардан кўпроқ оҳактош пайдо бўлади. Бундан 
ташқари, денгизларда темирли, марганецли бирикмалар ҳам ҳосил 
бўлади. Демак океан ва денгизлардаги эритмалар чўкинди жинс-
ларнинг ҳосил бўлишида муҳим аҳамиятга эгадир. 
Қизил чуқурсувли гиллар билан океан тубида темир ва 
марганецнинг гидооксидларидан таркиб топган конкрециялар уч-
райди. Бу темирмарганецли конкрециялар (ТМК) думалоқ, эллип-
соидал, ялпоқ шаклларда бўлиб, ўлчамлари миллиметрдан бир неча 
сантиметрларгача боради. Конкрецияларда темир ва марганецдан 
ташқари қимматли металлар - Сu, Ni, Co, Zn, Mo мавжуд. 
Конкрециялар барча океанларда ва ҳатто денгизларда 
тарқалган, Тинч ва Ҳинд океанларида айниқса кўп учрайди. 
ТМК қуйидагилар натижасида ҳосил бўлади: 

---

329 
- сувда муаллақ ҳолда мавжуд бўлган темирмарганецли мод-
даларнинг чўкмага ўтиши (седиментацион тип). 
- чўкиндилар диагенезида (бўшоқ жинсларнинг зичлашиши). 
Конкрециялар жуда секин, миллион йиллар давомида ўсади. 
ТМК дан ташқари Ўрта Атлантика тизмасининг рифт водийсида 
маъдан қобиқлари ҳам учрайди. Бу қобиқларнинг қалинлиги бир 
неча сантиметрга боради. Улар деярли тоза марганец 
гидрооксидларидан иборат. Ўсиш тезлиги ТМК ларникига нисбатан 
юзлаб марта ортиқ. 
Бунда 30 йил олдин океанларнинг рифт зоналаридан маъданли 
эритмалар чиқиши ва улар сульфидли ѐтқизиқлар ҳосил қилиши 
аниқланган. Океанларнинг бундай гидротермал фаолияти сувости 
аппаратлари ѐрдамида ўрганилган. 
Баландлиги 100-150 м гача борувчи печкадан чиқаѐтган 
тутунни эслатувчи кўп миқдорда қора рангли моддалар олиб 
чиқувчи бу гидротермал жараѐнлар «қора чекувчилар» номини 
олган. 
Океанлар тубининг маъданли моддалар чиқиш жойларида 
метал сульфидлари чўкмага ўтиб, баландлиги бир неча ўнлаб 
метрларга етувчи, марказида «қора чекувчилар» бўлган устунлар, 
конуслар, миноралар шаклдаги таналарни ҳосил қилган (176-расм).