Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

146-расм. Материк музлиги. 

---

296 
Тоғ 
музликлари 
материк 
музликларига 
қараганда анча кичик бўлиб, 
шакли ҳам хилма - хилдир. 
Тоғларда 
музликларнинг 
пайдо 
бўлишига 
асосий 
сабаб 
бўлиб 
юқорига 
кўтарилган сари ѐғин - сочин 
миқдори ортиб, ҳарорат эса 
пасая 
боришидир. 
Тоғ 
музликларининг шакли - 
асосан тоғлардаги рельеф 
шаклларига боғлиқдир. Улар 
кўпинча тоғ водийлари ва 
чўкмаларнинг 
юқори 
қисмини эгаллайди. 
Йил 
бўйи 
баланд 
тоғларга ѐққан қор тобора 
тўплана боради ва ўз оғирлик кучи таъсири остида зичлашиб 
фирнга айланади. Фирн сиқилиб, унинг кристаллари бир - бирига 
ѐпишади ва натижада ғовакли муз вужудга келади. Бора - бора 
ғоваклар йўқолиб, зич ҳаворанг муз ҳосил бўлади. Музлик ҳосил 
бўладиган ва тўйинадиган жой 
фирн ҳавзаси
деб аталиб, у баланд 
тоғлар вилоятида цирк шаклига эга бўлади (148-расм). 
Тоғ музлиги сертармоқ мураккаб шаклга эга бўлган бутун бир 
тизимни ташкил этиши мумкин (149-расм). 
Муз тоғ рельефининг текис, ясси, қор кўп ѐғадиган жойларида 
тўплана боради. Альп - Кавказ - Помир тоғлари минтақасида Ўрта 
денгиз типидаги нам иқлим ўлкалардан шарққа қараб Ўрта Осиѐ 
чўлларига томон қор чизиғининг кўтарила боришини яққол кўриш 
мумкин. Ёғин миқдори ҳам шу йўналишда камайиб боради. 
Музликдаги муз юқори пластикликка - эгилиш, чўзилиш 
билан бирга синиш хусусиятига эгадир. Мўртлик хусусияти 
пластиклик хоссасига қарама - қаршидир. Пластиклик ҳолати қанча 
кучли бўлса, мўртлик шунча паст бўлади. Музнинг пластиклик ху-
сусияти уларнинг ўзларига хос бўлган донадор кристаллик струк-
турасидан келиб чиқади.