Холдор Чиниқулов, Анвар Жўлиев

72-расм. Вулкан кратеридаги 
кислотали кўл. 
73-расм. Кратерда ҳосил бўлган 
олтингугурт кристаллари. 
Суюқ вулкан маҳсулотларининг
 
ҳарорати 600-1200ºС 
бўлади (74, 75 - расмлар). Улар айнан лавадан иборат. Лаванинг 
қовушоқлиги таркибидаги кремнезем миқдорига боғлиқ. Унинг 
миқдори юқори бўлганда (65% дан ортиқ) лава нордон деб аталади, 
у енгил, қовушоқ, суст ҳаракатли бўлади, кўп миқдорда газга эга, 
секин совийди. Ўрта таркибли лаваларда кремнезем камроқ бўлиши 
характерли (60-52%), улар нордон лавалардек қовушоқ, лекин 
ҳарорати юқори (1000-1200ºСгача) бўлади. Асосли лаваларда 
кремнезем 52% дан кам бўлади ва шунинг учун ҳам улар анча 
суюқ, ҳаракатчан, эркин оқади. Уларнинг совиш жараѐнида юза-
сида пўстлоқ ҳосил бўлади, ичида эса лаванинг ҳаракати давом 
этади.

Лаванинг кимѐвий таркиби асосан кремнезѐм (силикат кисло-

таси), алюминий, темир, кальций, магний, натрий ва калий оксид-
ларидан иборат.
Нордон лавадан обсидиан, риолит, гранит порфир, фельзит ва 
бошқа нордон вулканитлар ҳосил бўлади. Бундай жинслар Ўрта 
Осиѐда – Коржантов, Чотқол - Қурама, Ҳисор тоғ тизмаларида 
74-расм. Оқаѐтган лава. 
75-расм. Лава оқмаси йўлгача чиқиб 
кетган. 

---

191 
юқори карбон, перм, қуйи триас даврлари ѐтқизиқлари орасида 
учрайди. 
Асосли лава қотганда базальт, диабаз ва бошқалар, ўрта 
лавадан - андезитлар, трахитлар ҳосил бўлади. 
Қаттиқ 
вулкан 
маҳсулотлари
вулкан 
бомбалари, 
лапиллилари, вулкан қуми ва кулидан иборат бўлади. Вулкан 
ҳаракати вақтида улар кратердан 500-600 м/c тезликда отилиб 
чиқади. 
Вулкан бомбалари
- ўлчами кўндалангига бир неча 
сантиметрдан 1 м ва ундан ортиқ бўлган қотган лаванинг 
парчаларидир (76-расм). Уларнинг массаси бир неча тоннани 
ташкил этиши мумкин (79 йили Везувийнинг отилишида вулкан 
бомбаларининг массаси ўнлаб тонналарни ташкил этган). Улар 
портлаш орқали кечадиган вулкан ҳаракати вақтида магма 
таркибидаги газларнинг жуда тез ажралиб чиқиши туфайли ҳосил 
бўлади.
Вулкан бомбалари икки турли бўлади. Улардан биринчиси 
қовушқоқ ва газларга тўйинмаган лавалардан ҳосил бўлади. Совиш 
жараѐнида чиниқиш қобиғи шаклланиб улгурганлиги туфайли ерга 
урилганда ўзининг тўғри шарсимон шаклини сақлаб қолади. 
Иккинчи тури суюқ лавадан шаклланади, ҳавога отилиб 
ҳаракатланаѐтган вақтида турли ғорайиб шаклларга эга бўлади ва 
ерга урилганда шакли янада мураккаблашади.