Хожибойга ma'ruza

Paronimiya-  ikki  yoki  undan  ortiq  leksemaning  talaffuzda  o’zaro  o’xshash, 

ohangdosh bo’lishi. 

Kvaziomonimlar-bir fonemasi bilan farqlanadigan ikki so’z (minimal juftlik)  

So’z variantlari-bir leksemaning tildagi turli ko’rinishlari. 

Paronomaziya- jonli so’zlashuvda paronim so’zlarni qorishtirish hodisasidan 

badiiy nutqda uslubiy maqsadlarda foydalanish. 

 

GIPONIMIYA, GRADUONIMIYA, PARTONIMIYA 

Giponimiya 

Giponimiya-  lug’at  boyligidagi  leksemalarning  pag’onali  (ierarxik) 

aloqasidan  kelib  chiqadigan  ma’no  munosabatlari.  Bunday  munosabatlarning 

mohiyati shundaki, torroq tushuncha yoki ma’no ifodalaydigan leksemalar kengroq 

tushuncha  yoki  ma’no  ifodalaydigan  leksemalar  bilan  tur  (giponim)  va  jins 

(giperonim)  aloqasida  bo’ladi,  bunday  aloqa  birlashtiruvchi  (integral)  semalar 

orqali  amalga  oshiriladi.  Masalan,  lola  leksemasining  ma’nosi  gul  leksemasining 

ma’no  tarkibiga,  mushuk  leksemasining  ma’nosi  hayvon  leksemasining  ma’no 

tarkibiga kiradi. Bunday pag’onali (boqichma-bosqich) munosabat, ayniqsa, u yoki 

bu  fanning  terminologik  tizimida  keng  tarqalgan.  Chunonchi,  botanikada  tur  

tushunchasi  turkum    tushunchasi  tarkibiga,  turkum  tushunchasi  oila  tushunchasi 

tarkibiga,  oila  tushunchasi  qabila  tushunchasi  tarkibiga,  qabila  tushunchasi  sinf  

tushunchasi  tarkibiga,  sinf  tushunchasi  esa  eng  katta  taksonomik  kategoriya 

bo’lgan  tip  tushunchasi  tarkibiga  kiradi.  Leksemalar  ma’nosidagi  ana  shunday 

bog’lanish  gipo-giperonimik  (tur-jins),  partonimik  (butun-bo’lak)  munosabati 

deb  qaraladi.  Bunday  munosabatlar  lug’at  boyligining  yoxud  undagi  ayrim 

terminologik  tizimlarning  qurilishini  belgilaydigan  muhim  omillardan  sanaladi. 

Shu  yo’l  bilan  tildagi  leksemalarning  paradigmalari  (leksemalarning  ma’no 

to’dalari  yoki  ma’no  guruhlari)  aniqlanadi.  Masalan,  “kiyim”  mazmunli  guruh 

a’zolari:  telpak,  ko’ylak,  kastum,  shim,  tufli  va  hokazolar;  “o’simlik”  mazmunli 

guruh  a’zolari:  daraxt,  buta,  o’t,  suvo’t    va  b.lar;  “daraxt”  mazmunli  guruh 

a’zolari: tersk, tol, qayrag’och, archa, qarag’ay va b.lar kabi. 

Tilning  lug’at  boyligini  tizim  (sistema)  sifatida  o’rganishda  leksemalarning 

gipo-giperonimik  munosabatlariga  tayanish  muhim  ahamiyatga  ega:  u  tabiat  va 

jamiyatdagi  narsa-  predmetlarning,  voqea-hodisalarning  tildagi  nomlari  bo’lgan 

leksemalarning  ma’nolari  va  shu  ma’nolar  orqali  borliqdagi  narsa-hodisalarning 

o’zlari haqidagi tushuncha-tasavvurlarni umumlashtirish imkonini beradi.

1

    

                                                           

11

 Bu haqda qarang: Новиков Л. А. Семантика русского языка-М. «Высшая школа», 1982.        с. 136 

Ne’matov H, Rasulov R. O’zbek tili sistem leksikologiyasi.-T. “O’qituvchi”, 1995. 111-123-b. 

Qo’chqortoyev I. So’zlarning leksik-semantik to’dalari haqida.|| ToshDU ilmiy asarlari, 359-chiqishi, -T. 1969. 

Расулов Р., Лексико-семантические группы глаголов состаяния и их валентность. –Т. 1991. 

---