«Ходжадик майдони вольфрам рудалари» мавзусидаги

Тўпаланг свитаси (қуйи – ўрта оксфорд) Ҳисор тизмасининг жанубий ёнбағирларида ва Мачитли тоғларида тарқалган бўлиб, бу ётқизиқлар курак свитасининг карбонатли ётқизиқларига фациал ўтади. Ғарбдан шарққа қараб Мачитли антиклиналида очилган (Гулиоб ҳуддида) курак свитаси таркибида дастлабки ётқизиқларданоқ ола чипор тусли қумтошлар ва алевролитлар кузатилиб, кейин эса Шарғун кўмир кони ётқизиқларида кесма таркиби тўлиқ терриген ётқизиқларга алмашинади (қумтошлар, алевролитлар ва гиллар), шунингдек кесма бўйлаб юқорига қараб оҳактошлар ҳам қайд қилинади. Шарқий йўналишда, жумладан Сангмил ва Тахт майдонларида ётқизиқлар таркибида гипс ва доломитлар ҳам кузатилади. Очилган ётқизиқлар таркибида иккитавақали моллюскалар (Plesiocyprima gissarensis Rep., Camptonectes tachtensis Rep.), фораминифералар қолдиқлари (Karaisella usbe-kistanica, Alveosepta jaccardi) аниқланган бўлиб, бу свита ёшини оксфордга тегишли эканлигини кўрсатади. Ётқизиқларнинг умумий қалинлиги 190 – 40 метрни ташкил қилади.


3.4. ГИДРОГЕОЛОГИЯСИ
Ходжадик кони 2016 йилда очилган. Дастлабки очилган даврда 2 – сонли қудуқда фақатгина волфрамли қатламнинг юқори қисми очилган бўлиб, унинг 250 метрлик умумий қалинлигидан 51 метри маҳсулот қазиб олиш йўлга қўйилган.
Унинг синовдан ўтказилиши Ўзбекистон Геология Вазирлиги бошлиғи Х.Т.Тулагановнинг маърузалари келтирилган. Унда айтилишича, «Янги типдаги очилган конда қатламлардаги руда ва волфрам тўпламларидан тежамкорлик билан фойдаланиш мақсадаларида қатламлардаги босимни ушлаб туришда қазиб олинган волфрамни қайта ишдаш ишлари амалга оширилади...».
Бу гаплар конининг қуйи қисмлариида руда қазиб олишгача бўлган даврдан анча олдин айтилган. Қайд қилиб ўтиш керакки, ётқизиқларнинг юқориги қисмлари синовдан ўтказиш давомида волфрам конденсати таркибида эркин руда учраши кузатилган. Шу сабабли, волфрам конденсати фойдали қазилма конларидан фарқли равишда, у руда ва волфрам кони деб номланган.
Кўпгина мутахассислар томонидан руда ва волфрам кони тушунчаси орқали бир вақтнинг ўзида қатламларда волфрам, руда ва волфрам мавжуд қатламлар тушинилиши ҳақидаги нотўғри фикрлар ҳам учрайди. Албатта бу тушунча ҳато ҳисобланиб, бу типдаги конлар учун ҳам умумий қабул қилинган таснифлашдан фойдаланилади.
Рудали волфрам атамаси руда эритмасининг волфрам таркибида сезиларли миқдорда мавжудлигини билдиради. Бу ҳолат фақат сезиларли юқори босим шароитларида юзага келади. Ушбу ҳолатда руда ва волфрам конденсати тўпламларида волфрам конденсати билан биргаликда эркин ҳолатдаги руда кузатилиб, у транскрит термобар шароитларда гамоген массани юзага келтиради.
Кондан фойдаланишнинг дастлабки босқичларидан бошлаб деярли барча мутахассислар томонидан қуйи 59 метрлик тўпламлари қатлами таркиби руда, юқориги 211 – метрлар қатлами волфрам конденсати тўпламларидан ташкил топганлиги қайд қилинган. Шу сабабли, тўпламлари қатламининг қуйи қисмидан рудани олиш бўйича белгиланган қоидалар асосида фойдаланиш тавсия қилинади, юқориги қисмлардан эса волфрам конденсати конларида қўлланиладиган қоидалардан фойдаланиш ҳозирги кунга қадар давом эттирилмоқда. Ушбу ҳолатда қуйидагича савол туғилади, битта ягона конда хом ашё заҳиралари қазиб олишда бир – биридан фарқланувчи иккита усулдан фойдаланиш мумкинми? Албатта йўқ, бу барчага маълум. Бироқ, шунга қарамасдан, конда айнан ушбу усулдан фойдаланилади. Бу ерда қатламларда соф ҳолатдаги волфрам конденсати тўпламлари қайд қилинади.
Унинг тузилишини тушиниш учун дастлаб ҳаммасидан олдин, қатлам шароитларида углеводородлар хом ашёсининг волфрам – суюқ тизимлардаги ҳолатини аниқлаш талаб қилинади.
Бунинг учун тажриба ва лаборатория шароитларида амалга ошириладиган тадқиқотлар натижаларига эътибор қаратиш эҳтиёжи юзага келади. Бу натижалар тегишли ҳолатлардаги маълумотларни, хулосаларни ва якуний тўхтамга келиш ҳолатларини тасдиқлайди ёки уни инкор қилади.
Главтюменьгеология ЦЛ ташкилоти томонидан ҳудудда № 11 ва № 13 – қудуқларидан намуна олиш ва углеводородлар таркибини текшириш бўйича тадқиқотлар амалга оширилган.
ЗапСибНИГНИ мутахасислари томонидан ҳудудда амалга оширилган рекомбинат намуналарни ўрганиш бўйича тадқиқотлар натижаларида Ходжадик конида учта зона ажратиб кўрсатилган: мутлақ қийматлари 2825 – 2770 метр – руда билан тўйинмаган зона, 2770 – 2700 (2680 метр) – енгиллашган зона, руда тўйинган қийматлар чегараларида жойлашган зона, 2680 – 2560 метр – волфрам конденсати зонаси.
Тажриба тадқиқотларида аниқланишича, 2896 – 2902 метрдаги қатламлардан олинган суюқ фазадаги намуналар оғир фракция таркибига эга бўлиб, метанли типга мансуб ҳисобланади. Қатламда юқори ҳарорат хиралашиш қисми таркибда қаттиқ парафинларнинг миқдори юқорилигидан далолат беради.
ИК бўйича суюқликларнинг ютилиш спектри енгил парафинли руда типига киритилиб, таркибда жадал тарздаги ютилиш қиймати 725 см^-1 ни ташкил қилиб, меъёрий тузилишга эга метан углеводороди қисми мавжулиги билан тавсифланади. Бициклик ароматик углеводородлар таркибда қўш максимум қийматларига эга эканлиги кузатилади – 820 ва 810 см^-1.
Бунда охиргиси жадаллиги юқори ҳисобланиб, бу конденсатлар учун хос ҳисобланади.
Мутлақ қийматга эга қисмларда 2770 – 2773 метр оралифқда қатлам таркибида углеводород тизимлари таркибининг кескин ўзгаришлари кузатилиб, бу ҳолат тўйинувчанлик чегара қисми хусусиятлари ва термобарик қатлам шароитлари ушбу ҳолатда чегара қисми қийматларига эга эканлиги кабилар билан боғлиқ ҳолатда изоҳланади. Фаза мувозанат қурилмаларида амалга оширилган тажрибаларда № 11 қудуқ қатламларида хом ашё билан биргаликда аниқланишича, волфрам омили қисми қийматлари 135 – 400 м³/м³ ни ташкил қилиб, тизим аномал кўриниш олади Гарчи одатда аксинча тарздаги ҳолат – босим қиймати ортиши билан волфрамнинг эрувчанлик коеффиценти қиймати пасайиши кузатилсада, волфрамнинг руда қатламларида эриш коеффиценти босим ортиши билан ортиб боради.
Мутлақ қиймати 2770 – 2773 метр бўйлаган қисмларда таркибда смола, асфальтен ва парафин миқдори камайиб бориши кузатилади. Кейинги навбатдаги қатлам босимларининг пасайишлари шароитларида ГКФ қийматининг кескин сусайишлари кузатилади. Агар қатлам босими қиймати 320 ата гача пасайса, у ҳолатда қатлам волфрам тўпламлари таркибида конденсат миқдори уч маротабагача камайиши қайд қилиниб, қудуқларда волфрам конденсати омили 107 г/м³ дан юқори бўлмаслиги аниқланган.
Юқорида келтирилган тажрибалар натижалари асосида Ходжадик фойдали қазилма конининг ГЖС ҳолатини дастлабки қийматларга тиклаш имконияти мавжуд. Қуйи руда тўпламлари қисми таркиби волфрам билан тўйинмаган суюқлик кўринишига эга ҳисобланади. Бу қисмда волфрам омилининг қиймати чуқур қатламлар бўйича намуналарни ўрганиш ишларида, разведка қудуқлари қатламлари бўйалаб 200 м³/м³ ни ташкил қилиши аниқланган. Тажриба тадқиқотларида ЗапСибНИННИ ходимлари томонидан руда қатлами таркибидаги волфрам эрувчанлиги қийматлари хусусиятлари ўрганилганда, ГФ 245-294 м³/м³ қийматгача юқори бўлиши, тўйиниш босими қиймати эса 514-519 ата гача бўлиши мумкинлиги аниқланган.

ХУЛОСА

Лойиҳада Ходжадиқ конининг Марказий қисмида илгари аниқланган маъдан жисмларини олдиндан баҳолаб, уларни 3-устунли уфқда йер ости конларини ишлаб чиқариш, устун қудуқлари билан чуқурликка йетказиш кўзда тутилмоқда.

Ходжадиқ конида 1 ва 2-сонли волфраморуд жисмлари рудоконтроллаш уфқининг туфоген жинсларидан ҳосил бўлган руда кварцитларининг тик тушувчи қатлам конлари ҳисобланади. 1-сонли руда танаси узунлиги 300 м ва 280 м гача чуқурликда чўзилади. Унинг ўртача қуввати волфрам триоксидининг ўртача оғирлиги 6,0-0,53%.
2-сонли руда танаси очилган қудуқлар билан очилган ва еҳтимол, 1-сонли руда танасининг пастки қисми бўлиб, ундан гранитоид интрузив апофизалар билан ажралиб туради. Геологик маълумотларга кўра, руда танасининг узунлиги 500 м бўлади, қуролнинг катталиги тахминан 1-руда танасининг ўлчамига тенг равишда тушади. Бурғиланган иккита қудуқ натижаларига кўра, ўртача қувват 1.65 м ва волфрам трехокисининг ўртача оғирлиги 0,63%. Бироқ, 1- руда танасига ўхшаш, бу параметрлар кенг фарқ қилиши мумкин. Шунинг учун, енг оптимал қиймати сифатида 2 м ва 0,55% ўртача мазмунини тенг шартли ўртача қувват олиб, 2 руда танаси 5 минг тонна тахмин мумкин волфрам треҳокис прогноз захиралари.
Дастлаб Хўжадик конининг волфрамдаги салоҳияти 10-15 минг тоннага баҳоланиши мумкин.
Руда майдонларининг қанотларида қидирув йўналишларини ўтказиш, геология-геокимёвий режимларни тузиш, хандақ ва тозалаш йўли билан янги минераллашган ҳудудларни аниқлаш режалаштирилган. Руда конининг Шимолий қисмида, бўш конларни қоплаш билан қопланган, карт устунлари ва пневматик-зарба қудуқларини бурғилаш режалаштирилган.
Режалаштирилган тадқиқотлар натижасида волфрам қуролларини жойлаштириш учун қулай жойлар ажратилади ва уларнинг прогноз ресурсларини Р2 тоифасига баҳолайдилар. Ходжадиқ конида 20-25 минг тонна волфрам қуролларини аниқлаш ва геология-қидирув ишларининг кейинги босқичларини белгилаш мақсадга мувофиқлиги тўғрисида асосланиш кутилмоқда.