1.2. Moliyaviy natijalar tahlilining mazmuni, vazifalari va axborot
manbalari
Iq z
q q f .F
ishlab chiqarishni hamma bosqichlarining iqtisodiy kategoriyasidir. Foyda iqtisodiy
f z q z
, z q . F p ,
15
realizatsiya qilish bu kengaytirilgan qayta ishlab chiqarishni, qiymat qonunini va
f f
talabidir.
Mamlakatimiz iqtisodiyotini mutanosib rivojlantirish, uning samarali tarkibiy
z q q q
Va z qq q f
hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish uchun esa eng avvalo iqtisodiyotning real
z .
S , q z q itida korxonalarni
q -quvvatlash dolzarb ahamiyat kasb etib, respublikamizda ushbu jarayon bir
q (1-rasm).
A q ,
q -quvvatlashda
ishlab
chiqarishni
modernizatsiya
qilish,
kooperatsiya
aloqalarini
kengaytirish,
mustahkam
q , z q
.
Korxonalarni qo -quvvatlashning
Bank kreditlari
orqali qo -
quvvatlash
Eksportyor
korxonalarga soliqlar
bo z
berish
Mahsulot
tannarxini
pasaytirish
Ishlab
chiqarishni
kengaytirish
16
1-rasm. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashda korxonalarini qo’llab-
quvvatlashning asosiy yo’nalishlari
2
Bugungi kunda respublikamiz iqtisodiyotining deyarli barcha tarmoq va
sohalarida ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, texnik va texnologik jihatdan
q z hi raqobatdosh
mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytirmoqda. Biroq, bu boradagi
jiddiy muammo - ayrim mahsulotlarimiz tannarxining yuqori darajada
q q q .
Yuqorida keltirilgan iqt q -quvvatlashning asosiy
q f
hisoblanadi.
Kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish ishlab chiqarishning doimo
kengayishinini, uning texnikaviy darajasini muntaza .
Buning uchun ishlab chiqarishda hamma vaqt foydaga erishilishi, realizatsiya
qilinishi va undan ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun foydalanish lozim.
Foyda (daromad) iqtisodiy harakatning zaruriy sharti maqsadi sifatida
qar . J f p z
tadbir vositasi sifatida qaraladi. Foyda bu daromadlar va xarajatlar farqlanishidagi
q z . U q z z
ifodalaydi.
Daromadlar va xarajatlar moliyaviy natijlarni xarakterlovchi foydani
. D ,
f q - z
foydalaniladigan kapital konseps p q
.
2
Muallif ishlanmasi
17
Daromadlar va xarajatalar elementlari quyidagicha aniqlanadi.
Daromadlar - bu hisobot davrida iqtisodiy foydaning aktivlarning oqimi
p p q ng kapitaldagi
f q .
Xarajatlar - hisobot davrida iqtisodiy foydaning aktivlarning chiqib ketishi
f , , q
kapitalning kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir.
Daromad va xarajatlarni aniqlash ularning asosiy hususiyatlarini belgimlaydi,
ammo ularni moliyaviy natijalar hisobotida aks ettirishda talab qilinadigan
z q q q q i.
M z f q
holatga baho beriladi. Moliyaviy natijalar foyda va zararlarning shakllanish
q z . F z
boriladi. Korxonada moliyaviy natijaviylikni yaxshilash yuzasidan ichki
q
belgilanadi. Korxonaning foydalilik darajaasini xarakterlovchi rentabellik
aziladi.
T q , ,
z , q .
M q
atkichlar tartiblanishiga, moliyaviy natijaviylikni xarakterlovchi umumiy
q f ,
z .
Vertikal tahlilda moliyaviy natijalarning shakllanishini bir qa p
q z f q z .
Gorizontal tahlilida
z .
18
Asosli yoki trend tahlilida moliyaviy natijal
z , z .
M q q
f , z aktivligi
. K f
f . z
,
q
q z
f
. U q f
( q q f ), f f ,
, f
orasidagi nisbat koeffitsentlari kiradi.
M q .
I q
kiritilib faqat shu korxonaning xodimlari tomonidan olib boriladi.
Moliyaviy hisobotning betarafligi shundaki, undan ham ichki ham tashqi
axborot foydalanuvchilarning manfaatlari mujassamlashgan. Ichki moliyaviy
p q z q ,
z . Y , q
p q .
T q q , ,
aksionerlar, mulk egalari, investorlar, shuningdek, korxona faoliyati bilan bilvosita
qiziquvchi uchinchi shaxslar, erkin soxibkorlar kirishi mumkin.
U p q f
z q z q . A , f f
f , q q q
f q q , q ,
19
q f
va h.k.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxonalarning moliyaviy
z f
quyidagilar hisoblanadi:
· korxonaning foydalilik darajasiga baho berish;
· korxonaning moliyaviy natijalarini tarkibi, tuzilishi va dinamik
z berish;
· z f
;
· foydaning shakllanishi va ishlatilishining asoslanganligini tekshirish;
· f p mahsulot (ish, xizmat)lar
q f q ;
· p f ;
· qq q f ir
etuvchi omillarga baho berish;
· f f
baho berish;
· f f p ;
· vchi
omillarga baho berish;
· korxonaning umumiy rentabellik darajasini oshirish chora-tadbirlarini
ishlab chiqish va hakozolar.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxonalarning moliyaviy
ib quyidagilar hisoblanadi:
· z ;
20
· «M (2-shakl)
;
· buxgalteriya hisobining moliyaviy natijalarni aks ettiruvchi tegishli schyot
.
Birinchi bobni yoritishda quyidagi xulosaga keldik:
q z q ,
muammolarni bartaraf etish hamda bu boradagi ishlarni takomillashtirishga
qaratilmoqda.
Moliyaviy hisobotning betarafligi shundaki, undan ham ichki ham tashqi
axborot foydalanuvchilarning manfaatlari mujassamlashgan. Ichki moliyaviy
p q z q ,
z . Y , rning analitik qatoriga
p q .Ayniqsa, moliyaviy natijalarni buxgalteriya hisobini
q . q ,
taqsimlanishi hisobi borasida ham hisob ishlarini zamonaviy talablar asosida
q , -shubhasiz, bu boradagi muammolarni barataraf
etishga xizmat qiladi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida korxonalarning moliyaviy
natija f
z z
hisoblanadi va bitiruv malakaviy ish mavzusi ham mana shu dolzarblilik asosida
f , birinchi bobni yoritish asnosida quyidagi asosiy xulosa va takliflar
berildi:
M , z AVEKO -
q . z f z , q
21
imtiyozlar bergan holda ularga m q q ,
z f p
edi.
II BOB. KOXONALARDA MOLIYAVIY NATIJALAR HISOBINI
YURITISH TARTIBI
2.1. Korxonalarda moliyaviy natijalar hisobini tashkil qilish va yuritish.
H q q
f z
quyidagilar uni xisobga olishning asosiy vazifalari xisoblanadi:
1) Olingan foyda q z q
-kitob qilish;
2) M q p
q
ettirish. Moliyaviy natijalarning tarkib topishi va ulardan foydalanish
M ( , z ) q ( , z )
q z q N z M
p q Nizom hamda Buxgalteriya Hisobi
M A z № 2-,3-,4- sonlari bilan tartibga solinadi. Buning uchun
q :
9000 - A f
;
22
9100 - S ;
9200 - A q
;
9300 - A f q
;
9400 - D ;
9500 - M f
;
9600 - M f
;
9700 - F q f (z ) ;
9800 - S q f
;
9900 - Y .
A f q
daromadlarini tan olish hol .
Daromad va xarajatlarni tan olish ko`rinishlari
Daromadni
mahsulot yetkazib
berilgandan so`ng
tan olish
Daromadni
xaridorga
mahsulotni yetkazib
bergunga qadar tan
olish
Xizmat ko`rsatish
bo`yicha daromadni
tan olish
Xarajatlarni tan
olish
Foyda va zararni
tan olish
23
2-rasm. Daromad va xarajatlarni tan olish ko’rinishlari
3
Mahsulot, ish va xizmatlar sotishdan olingan yalpi foyda(zarar) hisobot davri
oxirida sotishdan tushgan sof tushum bilan sotilgan mahsulot, ish va xizmatlarning
xaqiqiy tannarxi orasidagi farqi mikdorida aniqlanadi va quyidagi schyotlarda aks
ettiriladi:
9010 - T ;
9020 - T ;
9030 - z
;
9040 - S q ;
9050 - X .
Yuqorida keltirilgan schyotlarda quyidagilarni sotishdan tushgan sof
tushumda aks ettiriladi:
· q z
chiqarilgan yarim tayyor mahsulot;
· sanoat tusidagi ishlar va xizmatlar;
· z ;
· butlash uchun sotib olingan buyumlar;
· , ;
· transport tashkilotlarining yuk va odamlar tashish buyicha xizmatlar;
· yengil avtomashinalarni ijaraga berish va avtomashinalarni haydab olib
borib berish xizmatlari;
aloqa korxonalari xizmatlari va hokazo. Sotilgan tayyor mahsulot, tovarlar,
z q
schyotlarda aks ettiriladi:
3
Xasanov B. Boshqaruv hisobi. Darslik. 2011 y
24
9110 - S ;
9120 - S ;
9130 - S z .
S ( , z )
q
q
mahsulot(ish,xizmat)larning haqiqiy(agar haqiqiy tannarxi aniqlanmagan -
reja) tannarxiga 2010 - A q 281 - O
, 11 - S
9130 - S z .
Korxonalarda mahsulot(ish,xizmat)lar sotishdan olingan yalpi foydadan
q f q .
Bunday daromadlar kelib tushish manbalariga qarab quyidagi schyotlarda hisobga
olinadi:
9310 - A hi va turli chiqimidan
;
9320 - q
;
9330 - U q , z ;
9340 - O f ;
9350 - Op ;
9360 - K p q z q
;
9370 - X z ;
9380 - Q ;
9390 - p .
25
Asosiy faoliyatdan olinadigan boshqa daromadlarning shakllanishi 2 -
A f
andozasi bilan tartibga solinadi.
M q q ,
q , f q
xarajatlari deb yuritiladi.
Schyotlar rejasiga binoan davr xarajatlari quyidagi schyotlarda aks ettiriladi:
9410 - S ;
9420 - M ;
9430 - q p ;
9440 - K qq z
.
Nizomga binoan sotish xarajatlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
tashish xarajatlari va transport vositalari bekor turib qolganligi uchun
langan jarimalar;
savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining xarajatlari;
( , z ) q q
( -boshkaruv xodimlaridan tashkari);
;
savdo extiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni
ijaraga olish, saqlash va tuzatish xarajatlari;
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi;
z, q , ;
tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish xarajatlari;
savdo reklamasi xarajatlari;
tovarlarning norma doirasida va undan ortiqcha yuqotilishi;
-joylash materiallari xarajatlari;
26
mol- q ;
z q .
M q agi xarajatlar kiradi:
· q q ;
;
xizmat yengil avtotransportini saqlash, yollash va ijaraga olish xarajatlari;
boshqaruvning texnik vositalarini saqlash hamda ularga xizmat
xarajatlari;
, q z z q (ATS,
, , p q );
asosiy vositalarni saqlash, ularni tuzatish, shuningdek, eskirish xarajatlari;
q ;
boshqaruv x z f
norma doirasida va undan ortiqcha xarajatlar, shu jumladan, vakillik xarajatlari;
umumiy ovkatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin berish va
z q q arajatlari va shu kabilar.
Boshqa operatsion xarajatlarga quyidagilar kiradi:
yangi tashkil etilayotgan korxonalarda ishlash uchun mutaxassislar
tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari;
z q ;
auditorlik xiz q ;
z z q
z ;
p ;
f q ;
vaqtincha mexnat layoqatini yuqotgan taqdirda qonun xujjatlari bilan
, q q q q q q;
27
q z q
q q ;
p 16 n
q f q q q ;
xodimlarga tovarlar, maxsulotlarni bepul berish va ishlar, xizmatlar
bajarish;
xodimlarning xarajatlarini koplash;
posobiyalar, pensiyalarga ustamalar, pensiyaga chiqayotgan mexnat
f f q ;
;
p z z ;
, q ,
, q , q q z badallar;
zararlar, jarimalar, penyalar;
, q , ;
q p q,
q q
kamomadlar;
ishlab chiqarish zaxiralarini va tayyor maxsulotni eng past baxolash usuli
f q q p
natijasidagi zararlar;
z ;
sud xarajatlari;
q z z ;
q f q
q q z q z q
z ;
28
q p
zararlar;
f f q p q z ,
shu jumladan, tabiiy ofatlar oqibatlarining oldini olish yoki oqibatlarini bartaraf
q ;
aybdorlari aniqlanmagan kamomadlardan yoki aybdor tomon hisobidan
z z ;
p
z ,
boshqa mulklarning hisobdan chiqarilishi, tekin berilishi va boshqacha
q z ;
soliq qonuni va boshka qonunlarni buzganlik uchun jarimalar va boshqa
operatsion xarajatlar.
9440 - K qq z hisobot davri
1 - V q f
balansdan tashqari schyotida quyidagilar hisobga olinadi:
, q , ,
agregatlarni uzlashtirish xarajatlari;
kadrlar tayyorlash xarajatlari;
boshqaruv tizimlari va vositalarini yaratish hamda takomillashtirish
;
q turlarini
ishlab chiqarishni hamda texnologiya jarayonlarini tayyorlash va uzlashtirish
xarajatlari;
29
q
, q q z q
maxsulotl f ;
, q
rivojlantirish xarajatlari va boshqa shu turdagi xarajatlar.
M f A f
olinadigan 2- HMA, I 6-son BHMA,
M 12-sonli BHMAlar bilan tartibga solinadi.
M f q
ochilishi mumkin:
9510 - R ;
9520 - D ;
9530 - F z ;
9540 - K f q ;
9550 - M ;
9560 - Q q z q ;
9590 - M f .
M f q :
O z R p M z
stavkalari darajasida va ulardan ortiqcha olingan qisqa muddatli hamda uzoq
, , z
;
M z q f z ;
C biy kurs farqlari;
S f (q q z , z )
q z ;
O z q q z q q q ;
30
M f q xarajatlar, shuningdek, salbiy diskont.
Moliyaviy faoliyat buyicha xarajatlarni hisobda aks ettirish uchun quyidagi
schyotlar ochilgan:
9610 - F z ;
9620 - K f q z ;
9630 - Q q z q q ;
9690 - M f q .
Favqulodda foyda - z , f ,
f
chiqadigan tusdagi p
foydadir.
Favqulodda zarar - f
q
beradigan kutilmagan odatdan tashqari xarajatlardir.
U yoki bu moddaning favqulodda foyda va zararlar sifatida aks ettirilishi
uchun u quyidagi mezonlarga javob berishi kerak:
f ;
bir necha yil mobaynida takrorlanmasligi kerak;
bos q q q q q
emaslik.
Favqulodda foyda va zararlar quyidagi schyotlarda aks ettiriladi:
9710 - F q f ;
9720 - F q z .
Yakuniy moliyaviy natija hisobot davrida korxona buxgalteriya hisobida
xisobga olingan hamma operatsiyalar asosida aniqlanadi. Korxona balansida
, f f q :
31
1. Asosiy mahsulot, ish va xizmatlar realizatsiyasidan olinadigan moliyaviy
natija (9010 - T
q );
2. Asosiy vositalar va boshka aktivlar (material boyliklar, qimmatli
q z , q ) z
olinadigan natija (9310 - A z q
q 2 - q z
q q f
aniqlanadi);
3. Realizatsiya bilan q p
( z q
- M q ).
Ishlab chiqarish korxonalari yalpi(balans) foydasi tarkibida a
maxsulot(ish,xizmat)lar realizatsiyasidan olinadigan foyda tashkil qiladi. Bu foyda
p :
1. Sotilgan maxsulotning hajmi va turi(assortimenti);
2. M q q ar darajasi;
3. Sotilgan mahsulotning baho darajasi.
R z
q
,
nobudgarchiliklarga quyidagilar kiradi:
Hamkorlikdagi korxonalarda daromaddan olinadigan ulush, mulkni ijaraga
berganligi uchun olinadigan daromad;
K q , q q q z
uchun olinadigan divident;
Valyuta kursining ijobiy yoki salbiy farqlari(valyuta schyotlari va chet el
valyuta operatsiyalari buyicha);
32
K -joy kommunal
foydalanishdan olinadigan daromad (4110 - A
q );
Iq
summalar(shartnoma shartlarini bajarmaganligi uchun jarima va penyalar);
T q .
Yakuniy moliyaviy natija buxgalteriya hisobida 9900 - Y
.U z , -passiv
schyot xarakterga ega.Schyotning debetida zararlar, kreditida esa foyda aks
ettiriladi. Ushbu schyotning debet va kredit oborotlarining farqi korxonaning
, q q
foydasini aks ettiradi. Hisobot yilining oxirida 9810 - D (f )
, 82 - q q
schyotlarida foyda(daromad)dan hisoblangan umumiy summa aks ettiriladi.
H q q p ovodka
orqali chegirib tashlanadi:
D-t 9900 - Y
K-t 9810, 9820.
U - Y
qolgan summa korxonaning hisobot yilida olgan sof foyda(zarar)sini anglatadi va
ushbu summa quyidagi provodka orqali 8710 - H q
f (q p z ) z :
Sof foyda summasiga:
D-t 9900 - Y
K-t 8710 - H q f (q p
z )
33
Zarar summasiga: D-t 8710 - H q
f (q p z ) K-t 9900 - Y
9900 - Y q
schyotlar korrespondensiyasi quyidagi 3-rasm irilgan:
M f
. K q
q
q ncha tashqi foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobot axborot
. H ,
.
X N z
z ,
z z .
34
Do'stlaringiz bilan baham: |