Hisob-kitob qilish, ulardan foydalanishning samaradorligini

xom  ashyolar  deyiladi.  Ular  ucli  turga  bo‘linadi:  a)  rudali;  b) 
rudasiz:,  v)  yonuvchi  mineral  xom  ashyolar.  Bu  minerallarning 
k o ‘pi  qattiq  holda  bo ‘ladi.  Suyuq  mineral  boyliklarga  faqat  neft 
hamda  tuz eritmalari,  gaz holdagisiga esa tabiiy gaz  kiradi.
Rudali  mineral  xom  ashyolar  foydali jinslar  bo ‘lib,  metallar 
olish  uchun asosiy manbadir.
Rudasiz  mineral  xom  ashyolar  ham  tog‘  jinslaridir.  Ular 
metall  olish  uchun  ishlatilmaydi.  Bunday  mineral  xom  ashyolar 
kimyoviy  qayta  ishlanmasdan  to ‘g'ridan-to‘g ‘ri  xalq  x o ‘jaligida 
yoki  metalsiz  ishlab  chiqarishda  xom  ashyo  sifatida  ishlatiladi. 
Rudasiz minerallar shartli  ravishda quyidagi  turlarga bo'linadi:
-qurilish 
materiallari 
-   to‘g ‘ridan-to‘g bri 
yoki 
fizik- 
kimyoviy  qayta  ishlangandan  so‘ng  qurilish  ishlarida  ishlatila- 
digan mineral  xom ashyo;
-industriya  xom  ashyolari  -   kimyoviy  qayta  ishlanmasdan 
sanoatning turli  tarmoqlarida  ishlatiladigan xom ashyo;
194

-kimyoviy  mineral  xom  ashyolar  -   kimyoviy  qayta  ishlash 

uchun  ishlatiladigan minerallar;
-qimmatbaho  va  rudasiz  minerallar  -   tabiiy  holda  yoki 
mexanik  qayta  ishlangandan  so ‘ng  bezak  uchun  ishlatiladigan 
minerallar.
Yonuvchi  mineral  xom  ashyolar  yoqilg‘i  sifatida  ishlatila­
digan  foydali  qazilma  boyliklardir.  Bularga  toshko‘m ir  va 
qo‘ng ‘ir  ko ‘mir,  torf,  yonuvchi  slanetlar,  neft  hamda  tabiiy 
yonuvchi  gazlar  kiradi.  Yonuvchi  gazlar,  neft  va  ko ‘mir  eng 
arzon  hamda  foydalanish  uchun  qulay  yoqilg‘igina  bo ‘lmay, 
balki kimyo  sanoatida qimmatbaho  xom ashyo hamdir.
0 ‘simlik  va  hayvonot  xom  ashyolariga  yog‘och,  zig'ir, 
kanop,  vog‘lar,  o ‘simlik  moylari,  hayvonot  terilari  va  shunga 
o ‘xshashlar  kiradi.  Bular  xalq  xo ‘jagigida  ishlatilishiga  ko ‘ra, 
ozuqabop  va  texnik  xom  ashyolarga  b o ‘linadi.  Ozuqabop  xom 
ashyolarga 
ozuqa 
sifatida 
ishlatiladigan 
birikmalar 
-  
o ‘rmonchilik,  baliqchilik  va  qishloq  x o ‘jaligi  mahsulotlari 
kiradi.
O'sim lik va hayvonlardan olinadigan texnik xom ashyolarga 
yuqorida  k o ‘rsatilgan  xalq  x o ‘jaligi  tarmoqlarining  oziq  uchun 
yaramaydigan  mahsulotlari  kiradi.  Ulami  mexanik  va  kimyoviy 
qayta  ishlab,  ulardan  turmushda  va  sanoat  ishlab  chiqarishida 
ishlatiladigan xom ashyolar olinadi.
Bunday  xom  ashyo  turlarini  kimyoviy  qayta  ishlab,  turli 
mahsulotlar  olish  mumkin.  Manbalari  k o ‘pligi,  amaliy  jihatdan 
bitmas-tuganmas  zaxiraga  egaligi  ular  asosida  k o ‘pgina  yangi 
kimyoviy korxonalar tashkil  etishga imkon beradi.
Umuman,  ilm-fan.  texnika  va  texnologiyaning  nihoyatda 
tezlik 
bilan 
rivojlanishi 
yangidan-yangi 
materiallami, 
shuningdek,  yangi  xom  ashyo  materiallarini  qidirib  topish 
masalasini  dolzarblashtirmoqda.  Bu  masala  asosan  olti  yo‘l 
bilan amalga oshiriladi:
-iloji  boricha  arzon  xom  ashvolami  qidirib  topish  va 
ishlatish;
195

-xom  ashyodan  kompleks  foydalanish;

-konsentrlangan  xom  ashyo va mahsulotlar ishlatish;
-juda toza mahsulotlar ishlatish;
-texnika  maqsadlari  uchun  ishlatiladigan  ozuqabop  xom 
ashyolami  noozuqabop xom  ashyo bilan  almashtirish;
-iloji  boricha mahalliy xom  ashyolardan  foydalanish.
Hozirgi  vaqtda  kimyo  va  kimyoviy  texnologiya  yutuqlari 
muhim  texnika-xo‘jalik  mahsulotlarini  noozuqabop  xom   ashyo­
lardan  olishga  imkon  beradi.  Bunday xom  ashyolar sifatida tosh- 
k o ‘mir.  torf.  slanet, neft,  tabiiy gaz,  yog'och,  o'sim lik va qishloq 
x o ‘jaligi  mahsulotlarining  chiqindilari  ishlatilmoqda.  Masalan, 
sovun  yuvuvchi  mahsulotlar,  izolyatorlar  ishlab  chiqarishda, 
to ‘qimachilik  sanoatida,  rezina  mahsulotlari  ishlab  chiqarishda, 
charm  sanoatida,  koiTOziyaga  qarshi  kurashishda,  betonlami  suv 
o ‘tkazmaydigan  qilishda.  metallarni  silliqlashda,  qirqishda 
sovutgLchlar  sifatida  har  yili  bir  necha  ming  tonnalab 
qimmatbaho  ozuqabop moylar ishlatiladi.
Sanoatning  ko ‘pgina  tarmoqlarida  keng  miqyosda  ishlati­
ladigan  etil  spirti  ishlab  chiqarish  uchun  ham  juda  ko‘p 
miqdorda  yuqori  sifatli  don  va  kartoshka  ishlatiladi.  Un,  krax- 
mal, 
sut  kabi 
mahsulotlardan 
texnik 
maqsadlar  uchun 
foydalaniladi.  Masalan,  kazein-oqsil  rnodda  sutda  boTadi, 
kazein  elim  ishlab  chiqarishda,  qog‘oz  va  charm  sanoatida 
b o ‘yoqchilikda  hamda  muqovalar  qilishda  asosiy  mahsulot 
sifatida  ishlatiladi.  Bu  maqsadda  kazein  ishlab  chiqarish  uchun 
har yili  bir necha yuz ming tonna yog‘sizlangan  sut sarflanadi.
Kraxmal  to'qim achilik  sanoatida,  rezina  va  kimyo  sanoa­
tida,  gugurt  sanoatida,  elektrodlar  olishda  keng  qo'llaniladi. 
Hozir  sanoatda  kraxmal  poliakrilamid  hamda  sellyulozaning 
suvda eruvchan  efirlari -  karboksilmetil  sellyuloza  (KMK)  bilan 
muvafaqqiyatli  almashtirilgan.  Shu  bilan  birga  KMK  k o ‘p 
miqdorda  kraxmal  o ‘rnida  to'qitnachilik,  qog‘oz  va  gugurt 
sanoatlarida esa ozuqabop  un o ‘mida  ishlatilmoqda.
196

Hozir etilendan  va  yog‘ochdan  olinayotgan  sintetik  etil  spirt 

tarkibi  va  sifati jihatidan  ozuqabop  xom  ashyolardan  olinadigan 
etil  spirtdan  farq  qilmaydi  va  ancha  arzon  hisoblanadi.  Shuning 
uchun  xalq  x o ‘jaligining  ko‘p  tarmoqlarida  bunday  etil  spirt 
k o ‘p  ishlatilmoqda.  Shuningdek,  gaz  va  neftni  qayta  ishlash 
mahsulotlaridan  sirka kislota,  glitserin  va y o g ia r ishlab chiqaril- 
moqda.  Mahsulotlarni  bu  yo'l  bilan  ishlab  chiqarishda  ko'p 
miqdorda  ozuqabop  xom  ashyolar  tejab  qolinadi  va  ishlab 
chiqarilayotgan  mahsulotlarning  tannarxi  birmuncha  arzon- 
lashadi.
Sanoatni 
yanada 
rivojlantirish, 
texnika 
taraqqiyoti 
sur’atlarini  jadallashtirish  va  sanoat  mahsulotlarining  turlarini 
ko ‘paytirish  vazifalari  sun’iy  materiallar  ishlab  chiqarishni 
intensiv rivojlantirishni taqozo etadi.
Sun’iy  materiallar  ishlab  chiqarish  va  ulam i  sanoatda 
qobllash quyidagi hollarda  iqtisodiy samarali  hisoblanadi:
a) 
sun’iy  material  yagona  xom  ashyo  bo‘lgan  tarmoqda 
ishlab  chiqarishning  jadal  sur’atlari  bilan  va  keng  k o ‘lamda 
rivojlantirishga;
b) 
qayta 
ishlovchi 
tarmoqlar 
texnika 
bazasining 
mukammallash u v iga;
v)  iste’molchi  tannoqlar mahsulotining  sifatini  yaxshilashga 
va assortimentm  kengaytirishga;
g)  qayta  ishlash  tarmoqlarida  texnologik  jarayonlami 
jadallashtirishga va  uskunalami  mukammallashtirishga;
d)  tayyor  sanoat  mahsuloti  ishlab  chiqarish  uchun  sarfla- 
nadigan xarajatlarni  kamaytirishga sabab  bo‘lsa;
s)  sun’iy  materiallardan  ishlab  chiqariladigan  mahsulot 
tannerxini kamaytirsa.
Sun’iy materiallar  ishlab  chiqarish  va  qo‘llashning  iqtisodiy 
samaradorligini  aniqlashda  vaqt  omilini,  y a’ni  qisqa  vaqt  ichida 
kcrakli  miqdorda  sanoat  mahsuloti  ishlab  chiqarishga  erishish 
mumkmligini  e'tiborga olm oqlozim .
197

Bu  o ‘rinda  ta’kidlash  kerakki,  sun’iy  materiallar  behad 

afzalliklarga  ega,  chunki  tabiiy  xom  ashyo  bo ‘lgan  paxta,  jun, 
teri  va  boshqalami  ishlab  chiqarishga  oylab  vaqt  ketsa,  sun’iy 
materiailarni  ishlab  chiqarishga  atiga  bir  necha  kun  va  soat 
kifoya qiladi.
Sun’iy  materiallar  ishlab  chiqarishga  tabiiy  materiallarga 
nisbatan  ancha  kam  ijtimoiy  mehnat  sarflanadi.  Masalan,  1 
tonna  yuvilgan jun  ishlab  chiqarishga  7000  kishi/soat  sarflansa, 
sintetik tolaga 225-1400 kishi/soat sarf etiladi.
Sun’iy  materiallar  sanoatning  qo‘shimcha  xom  ashyo 
b a’zasi  b o ‘lib xizmat qiladi.  Ular ishlab  chiqarishda jarayonlam i 
kimyolashtirish,  ayniqsa,  organik  sintezni  rivojlantirish  katta rol 
o ‘ynaydi.  Turli  tarmoqlarda  kimyoviy usullami  qoMlash  tabiatda 
k o ‘p  tarqalgan  mahsulotlardan  sifati  tabiiy  materiallamikidan 
ancha ustun b o ‘lgan juda  ko‘p yangi  tur sun’iy materiallar ishlab 
chiqarish  imkonini  beradi.
Zamonaviy  texnika  sintetik  materiallarga  turlicha  talablar 
q o ‘yadi.  Ular  o ‘ziga  xos  qator  afzalliklarga  ega:  uzoq  vaqt  o ‘ta 
yuqori  va  o ‘ta  past  haroratga,  yuqori  bosim  va juda  katta  elektr 
kuchlanishlariga  chidamli.  Sun’iy  materiallar  ishlab  chiqaruvchi 
tarmoqlar,  shu  jum ladan  sanoatni  rivojlantirish  va  sanoat  xom 
ashyo bazasini  kengaytirishning asosiy vositalaridan biridir.
Sanoatni  rivojlantirishda  plastmassalar,  sintetik  kauchuk, 
sun’iy  va  sintetik  tolalar,  sun’iy  charmlar  va  charm  o'm ini 
bosuvchi  materiallar,  sintetik  yuvish  vositalari  va  ozuqa  xom 
ashyosi  o ‘mini  bosuvchi 
sun’iy  materiallar  muhim  ro l’ 
o ‘ynamoqda.
Plastmassalar  -   keng  nomenklaturaga  ega  boTgan  sun’iy 
polimer  mahsulotlardir.  Ular  sifat  jihatidan  tabiiy  materiallar 
bilan  tenglashibgina  qolmay,  balki  ko ‘p  hollarda  ulardan 
ustunlik  ham  qiladi:  o ‘ta  mustahkamlik:,  elektr  o ‘tkazmaslik, 
engillik,  qattiqlik,  egiluvchanlik,  tiniqlik,  korroziyaga,  kislotaga, 
issiqlikka chidamlilik,  kam  yediruvchanlik kabi  sifatlarga ega va 
mcxaniq  ishlashning turli  usullariga yengi!  moslashadi.
198

Mamlakatimiz  plastmassalar  ishlab  chiqarish  uchun  keng 

xom  ashyo  resurslariga  ega,  chunki  plastmassalar  uchun  tabiiy 
va  neft  gazi,  neftni  qayta  ishlash  va  koksokimyo  sanoati 
chiqindilari,  yog‘ochni kimyoviy  ishlash  mahsulotlari,  yengil  va 
oziq-ovqat  sanoati,  qishloq  xo‘jaligining  turli  xil  chiqindilari 
xom ashyo b o ‘lib  xizmat qiladi.
Sun’iy  va  sintetik  tolalar  sanoatning  xom  ashyo  bazasini 
kengaytirish  bilan  birga, 
turli 
texnik 
va 
kiyim-kechak 
gazlamalari,  elektr  izolyatsiya materiallari,  kabellar  va  kanatlar, 
baliq  tutish to‘rlari  va  boshqa buyumlar  ishlab  chiqarishda keng 
qo‘llaniladi.
Iqtisodiyotda  charm  o ‘m ini  bosuvchi  sun’iy  materiallar 
katta  ahamiyatga  ega.  Poyabzal  sanoatining  o ‘sish  sur’atlarini 
amalga  oshirish uchun  tabiiy  charm  resurslari  yetarli  bo‘lmagan 
sharoitda  bu  juda  ham  muhim.  Sun’iy  charm  va  charm  o‘rnini 
bosuvchi  materiallardan  poyabzalning  ayrim  bo'laklarini  ishlab 
chiqarish mumkin.