«himoyaga ruxsat etildi»

rasm Tovarlarning narx shakllanish jarayonida egri soliqlarning o’rni¹³

Yuqoridagi rasmda firma ishlab chiqarayotgan mahsulotlarning narxi shakllanish jarayoni ko’rsatib o’tilgan bo’lib u mahsulot tannarxiga bevosita tasir ko’rsatmaydi.

¹³ Gataulin.SH. Soliqlar va soliqqa tortish. T.:2006.
Yagona tizimda soliqqa tortish obyektlari va hisoblash usullari bo`yicha turli- tuman to`g`ri va egri soliqlardаn foydalanish davlatga soliqlarning barcha funksiyalarini amaliyotda to`liq amalga oshirish imkonini beradi: korxonalar faoliyatining moddiy-texnik asosini tashkil etuvchi ularning mulki ham, ishlab chiqarishdа ishlatiladigan turli resurslar ham, ish kuchi ham, olinadigan daromadlar ham soliq ta`sirida bo`lаdi.
Egri soliqlarning o’ziga xos xususiyatlari:
Qo'shilgan qiymat solig'ini davlat budjetining daromad qismiga jalb qilish g'oyasi dastlab XX asrning boshlarida yuzaga keldi. Bu taklifni birinchi marta Germaniya budjet amaliyotida joriy etishni 1919-yilda Vilgelm fon Simens
ilgari surdi. Qo'shilgan qiymat solig'ini amaliyotga joriy etish va undirish mexanizmi birinchi marta fransuz moliyachisi M.Lore tomonidan ishlab chiqildi. Ammo qo'shilgan qiymat solig'i M.Lorening taklifidan so'ng o'tgan 10 yildan ortiq vaqt mobaynida tajriba uchun taklif etilgan shaklda qo'llanildi. Fransiyada qo'shilgan qiymat solig'i haqiqatda 1968-yildan boshlab joriy etildi. Qo'shilgan qiymat solig'iga xos bo'lgan muhim xususiyatlardan biri shundaki, soliqqa tortishning obyekti bo'lib,
nafaqat ichki bozordagi tovar aylanma, balki mamlakat korxonalarining tashqi bozorlaridagi tovar aylanma ham hisoblanadi.
O'zbekiston soliq tizimida qo'shilgan qiymat solig’i 1992-yildan buyon amal qilmoqda. Ushbu soliq aylanmadan olinadigan soliq va sotuvdan olinadigan soliqlar o'rniga aksiz solig'i bilan birgalikda kiritilgan. Bu soliq oborot solig'idan farqli ravishda faqat qo'shilgan qiymatdan undiriladi. Oborot solig'i esa bir marotaba umumiy oborotdan olinar edi. Qo'shilgan qiymat solig'i esa ishlab chiqarish va
muomala jarayonining har bir bosqichidan olinadi. Lekin bozor jarayonlari rivojlanib borgan sari egri soliqlarning fiskal funksiya bilan bir qatorda boshqa vazifalarni ham bajara boshlaydi. Davlat iqtisodiyotni tartibga solish va ichki milliy bozorni rivojlantirishda hamda himoyalashda asosan, egri soliqlarga tayanadi. Davlat bu soliqlar orqali mamlakat hududiga ayrim tovarlarni ko‘proq
olib kirish yoki olib chiqish va buning aksini ifodalovchi vazifalarni bajarishi mumkin. Soliq nazariyasidan ma’lumki, egri soliqlar mahsulot bahosiga yoki xizmat ta’rifiga ustama shaklda qo‘yilib,
olinadigan soliqdir.

O’zbekiston Respublikasi davlat budjetining daromad manbai sifatida qo’shilagan qiymat solig’i o’zining muhim o’rni va amaliy ahamiyatiga ega. Masalan qo’shilgan qiymat solig’i davlat budjetining jami daromadlarida 2012- yilda 33.0 foizni, 2013-yilda 30.8, 2014 –yilda 30,2 foizni foizni tashkil etganini ko’rishimiz mumkin (4-rasm).