«Himoyaga ruhsat etilsin» Pedagogika fakulteti dekani J. E. Usarov

ASOSIY QISIM
I.BOB. KONFLIKTLARNI BARTARAF ETISHDA TOLERANTIK.
I.1. O’zbek milliy an’analarida tolerantlik tushunchasi
O’zbekiston Respublikasi mustakillikka erishgach, kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etish yo’lini tanladi. Dunyoviy davlatchilik asoslarining bosh tamoyillaridan biri esa tolerantlik xisoblanadi. Shu bois XXI asr takomilini tolerantlik tafakkurisiz tasavvur etib bo’lmaydi. Tolerantlik tafakkuri millatlar, elatlar, xalqar, madaniyatlar, karashlar, mafkuralar xilma-xilligi sharoitida ularning barchasining o’zaro xamkorlik va bir-birini qabul qilish, tenglik va o’zaro xurmat asosida yashash jarayonlarini anglatadi. Darxaqiqat, O’zbekiston Birinchi Prezidenti I.A.Karimov “Endilikda oldimizda turgan eng muxim vazifa - ana shu yuksak tushunchalar bilan birga milliy g’oyamizning uzviy tarkibiy kismlarini tashkil qiladigan komil inson, ijtimoiy xamkorlik, millatlararo totuvlik, dinlararo bagrikenglik kabi tamoyillarning maʼno- moxiyatini bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan maʼnaviy-maʼrifiy taʼlim-tarbiya ishlarining markaziga qo’yish, ularni yangi boskichga ko’tarish yosh avlodimizni xar tomonlama mustaqil fikrlaydigan yetuk dunyokarash egalari qilib tarbiyalashdan iborat”, - deb taʼkidlagan. Tolerantlik tafakkuri qadimdanok turli xalq va millatlarni bir-biriga moslashtirish va o’zaro xamjixatlikda yashash talabi asosida rivojlanib kelgan. Ammo ayni XXI asrda dunyo iqtisodiy maʼnaviy, madaniy munosabatlaridagi umumlashish va uning asosidagi globalizatsiya jarayonlari, davlatlardagi insonlararo va mafkuralararo ziddiyatlarning ortishi tolerantlikni insoniyat istiqboli taqdiri va umumbashariy bunyodkorlik g’oyalarini belgilovchi zamonaviy tafakkurga aylantirdi. Demak, tolerantlik (lotincha ‘tolerantlo” chidamlilik, bagrikenglik, sabr-tokatlilik, yon berish) - dinlar, ijtimoiy tartiblar, milliy va diniy urf-odatlar, madaniyatlar, o’zga diniy, siyosiy qarashlar, eʼtiqodlar xamda turmush tarziga nisbatan sabr- bardoshlilik, chidamlilik, odoblilik, andishali bo’lish maʼnolarini anglatadi. Tolerantlik deganda, tor maʼnoda, dinlar rang-barangligini inkor etmaslik, dinlararo bagrikenglik tushuniladi. Ayni paytda, tolerantlik keng maʼnoda fatsatgina dinlararo munosabatlarga tegishli emas, balki butun dunyo xalqlari, mavjud barcha millatlar va elatlarning hozirgi zamondagi o’zaro xurmati, bagrikenglik, bir-birinn inkor etmaslik, ularning mavjud gurli-tuman turmush tarzlariga tegishli tushuncha ekanligini anglash darkor bo’ladi. Maʼlumki, xozirgi davr turli mafkuraviy ziddiyatlarning kuchayishi va keskinlanishi bilan xarakterlanadi. Ular sirasida diniy aqisaparastlik, diniy riyokorlik “ommaviy madaniyat”, “axborot xurujlari”, “soxta demokratiyalar”, “rangli inkdloblar”, “preventiv revalyusiyalar” kabi mafkuraviy taʼziyq, va zamonaviy mafkuraviy taxdidlar soglom tafakkur, davlat va millat ozodligini muxofazalashga qaratilgan, milliy manfaatlar asosiga qurilgan g’oyalarni shakllantirishga bulgan extiyojni kuchaytiradi. Tolerantlik xuddi ana shunday sog’lom aqlda va g’oya sifatida insonlararo munosabatlarni tartibga soladi, ularni o’zaro sog’lom muloqot qilishga o’rgatadi. Shu nuqtayi nazardan, tolerantlik tushunchasi ekstremizm kabi tushunchalarga qarshi bo’lib, falsafiy- ijtimoiy ong tarkibidan o’rin oladi va inson tafakkurida namoyon bo’ladi. Tafakkur (arabcha - fikrlash, akliy bilish) bo’lib, predmet va xodisalarning umumiy, muxum xususiyatlarini anikdaydigan, ular o’rtasidagi ichki, zaruriy aloqalar, yaʼni qonuniy bog’lanishlari aks etadigan bilishning ratsional bosqichi sanaladi. Tafakkur jarayonida narsa va xodisalarning o’zaro aloqadorligi, rivojlanish qonuniyatlari, istiqboli xaqida bilimlar, g’oyalar, farazlar, xosil bo’ladi. Tafakkur jarayonining natijasi xamisha biron-bir fikrdan iborat bo’ladi. Tafakkurning asosiy shakllari, tushuncha, xukm (muloxaza) va xulosa kabilarda namoyon bo’lib, masalan, “tolerantlik” tushunchasi o’z mazmuniga ko’ra jamiyatdagi ijtimoiy voqelik bilan uzviy aloqadorlikni namoyon etadi. Tolerantlik zamonaviy bag’rikenglik taffakurining negizini tashkil kiladi. O’quvchi-yoshlarda tolerantlik tafakkurini shakllantirish davlatni mustaxkamlash, uning xavfsizligini muxofaza qilish, yoshlarni turli mafkuraviy yot g’oyalardan asrash, ularni bag’rikenglik asoslarida xayotga tayyorlapshga katta ahamiyatga ega. Tolerantlik dunyoviylik davlatning eng zarur xususiyatlaridan xisoblanadi. Dunyoviy davlat va fukarolik jamiyati qurilishi tolerantlik tafakkurining jamiyat aʼzolari, xususan, o’quvchi-yoshlar tafakkurida shakllanganlik darajasiga bog’lik bo’lgan ijtimoiy-maʼnaviy voqelik bo’lib, tolerantlik tafakkurini butun axoli, xususan, o’quvchi-yoshlar ongida shakllantirishni pedagogika fani oldida turgan eng dolzarb masalaga aylangan. Tolerantlik boshka millat, irq, xalq, ularning madaniyati, tili, urf-odati, karashlari, udumlariga bo’lgan “kanoatli” va xurmatli munosabatni anglatadi. Tolerantlik tafakkuri qadimdanok turli xalq va millatlarni bir-biriga moslashtirish va o’zaro xamjixatlikda yashash zarurati asosida rivojlanib kelgan. XXI asrda dunyo iktisodiy, maʼnaviy, madaniy munosabatlarida bir tomondan, umumlashish vauning asosida yuzaga kelayotgan globalizatsiya jarayonlari, ikkinchi tarafdan, mazkur umumlashish va o’zaro yaqinlashish asosida davlatlardagi insonlararo va mafkuralararo zidsiyatlarning ortishi dunyo davlatlari va xalqdari o’rtasidagi munosabatlarga eʼtibor qaratilishini ko’ndalang qo’ymokda. Shu bois, tolerantlik bugungi kunda bashariyatshshg eng zarur zamonaviy qarashlari va tafakkurlaridan biriga aylanmokda. Tarixiy jixatdan tolerantlik insonlarga hamdard bo’la olish xususiyatlari asosida Shark, sivilizatsiyasi tarkibida shakllangan. Qadimgi xitoy, xind, misr, zardupggiylik madaniyatlarida shakllantirilgan bag’rikenglik g’oyalari keyinchalik islom falsafasi orqali qadimgi davrlardan ijodiy o’zlashtirilgan. Islom madaniyatining G’arb ilgor tafakkuriga taʼsiri orkali Bag’rikenglik Renessans davrining insonparvarlik g’oyalari asosida yangitdan shakllantirilgan. Tolerantlik tushunchasi barcha Yevropa tillarida mavjud bo’lib, uning lugaviy maʼnosi ingliz, ispan, fransuz, nemis tillarida boshkalarga nisbatan sabr-bardoshli bo’lish, o’z fikri va muloxdzalari, qarashlarining birovlarnikidan o’zgacharoq, bo’lishi mumkinligini tushunish, birovlarning xarakatlari va ongi o’zinikidan o’zgacha ekanligini tan olish degan mazmunlarni bildiradi. Tolerantlik tarixiy ildizlarga ega hodisa xisoblanadi Tarixan o’z shakllanish jarayonlarida tolerantlik maʼnaviy va diniy bag’rikenglik g’oyalariga tayangan.