Хфх лек Хосилбеков

Atmosfera omillari 
- yerning atmosfera qatlamidagi o’zgarishlar (iqlim, ob - havo, 
ifloslanish, ozon qatlami va b.) natijasida xavfli holatlar paydo bo’lishiga olib keladi. 
Favqulodda vaziyatlarning vujudga kelish sabablari va ularni oqibatlari jihatidan asosan 
quyidagi asosiy uch guro’hga bo’lish mumkin: 
1 tabiiy omillar oqibatida vujudga keladigan favqulodda holatlar; 
2 texnogen va antropogen oqibatlar tufayli vujudga keladigan 
favqulodda holatlar; 
3 ekologik omillar oqibatida vujudga keladigan favqulodda holatlar. 
Respublikamiz hududlarida har uchchala guro’hga taalluqli xavfli halokat va jarayonlar 
uchrab turadi. Ayniqsa respublikamiz hududlarida zilzila, ko’chki, o’pirilish, suv bosish va sellar 
kabi tabiiy ofatlar ko’proq uchraydi. 
Zilzila 
- tabiatda sodir bo’ladigan eng xavfli hodisalarning biridir. YuNESKO ma’lumotiga 
ko’ra  zilzila-yuzaga  keladigan  iqtisodiy  zarar  va  insonlar  halokati  bo’yicha  tabiiy  ofatlarning 
ichida 
birinchi o’rinni egallaydi. 
Zilzilaning hosil bo’lish sabablari turlicha bo’lib, hozirgi vaqtda mukammal o’rganilgan 
bo’lishiga qaramay, zamonaviy ilm-fan taraqqiyoti qachon, qayerda, qanday kuchlanishda yer 
silkinishi bo’ladi degan savolga hamon to’liq javob beraolmayapti. 
Yer ko’chishi 
– surilma. Respublikamizning tog’li, tog’ oldi, daryo bo’ylari hududlarida 
yashaydigan aholi va xalq xo’jaligi ob’ektlariga katta xavf tabiiy ofatlardan biri yer ko’chishi - 
surilmadir. 
Yer ko’chishi - yer yuzasi bo’lagining yonbag’ir bo’yicha gravitatsion kuch ta’sirida 
surilishi, siljishiga aytiladi. 
Sel 
-suvning mexanik faoliyatidan yuzaga keladigan murakkab jarayon bo’lib, turli 
omillarning (iqlim, gidrologik, geomorfologik, geologik va b.) o’zaro ta’siri natijasida vujudga 
keladi. Uning tarqalishida mahalliy sharoit alohida o’rin egallaydi. Sel vujudga keladigan yoki 
sodir 
bo’lish  ehtimoli  yuqori  bo’lgan  joylarni  sel  o’chog’i  deb  yuritiladi.  Sel  o’chog’i  paydo 
bo’lishining 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

asosiy ko’rsatkichi gidrometeorologik sharoit hisoblanadi. Uzoq muddatli jala yog’ishi va 
muzliklarning qisqa muddatda kuchli erishi oqibatida daryo o’zanlaridagi suv miqdori keskin 
ko’payib  ketadi.  Natijada  suv  bilan  aralashgan  (qum,  shag’al,  dag’al  bo’lakli  jinslar)  oqim 
paydo 
bo’lishi natijasida maydonning quyi qismlarida katta kuchga ega bo’lib ko’pgina qo’poruvchilik 
141 
ishlarini amalga oshiradi. 
Toshqin bu t
abiiy ofatlar ichida katta talafotlar keltiradigan, aholini og’ir tahlikaga 
soladigan va qisqa vaqt ichida shiddatli bo’ladigani suv toshqinlaridir. 
Toshqin - daryolar, soylar, dengizlar, ko’llarda suv satxining keskin ko’tarilishi oqibatida 
yuzaga kelib, yer yuzasining katta maydonlarini vaqtincha suv bosishidir. 
Selli toshqinlar odatda qisqa vaqtda paydo bo’lib, asosiy xususiyatlaridan biri shitob bilan 
suv kelishi oqibatida suv inshootlari atrofini, qirg’oqlarni, ba’zan to’g’on va ko’priklarni yuvib 
ketadi.