Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasi

Ў
ЗБЕКИСТОНДА ТАРҚАЛГАН HIGRОMIIDAE ОИЛАСИНИНГ ЗООГЕОГРАФИК ТАРКИБИ
 
Махмуджонов З, Пазилов А 
Гулистон давлат университети 
Ўрта Осиѐ моллюскалариннг зоогеографик таркиби тўғрисида қатор адабиѐтларда 
(Лихарев, Раммельмейер 1952; Увалиева 1990; Пазилов 1992) маълумотлар келтирилган. Бироқ 
охирги 5-10 йилларда Ўзбекистон ҳудудида тарқалган Higrоmiidae оиласининг биологик хилма-
хиллигини ўрганиш натижасида, оила вакилларининг тур таркибига аниқликлар киритилиши ва 
фан учун янги бўлган турларни қайд қилиниши, баъзи турларнинг ареали тўғрисида янги 
маълумотларни пайдо бўлиши, зоогеографик қарашларни қайта кўриб чиқишни таққоза 
қилмоқда. Шу нуқтаи назардан келиб чиқиб, олиб борилган тадқиқотлар натижасига кўра 
Ўзбекистонда Higrоmiidae оиласи вакилларининг 27 тури учраб бу турлар, келиб чиқиши, 
тарқалиш ареалига кўра: Тоғли Осиѐ, Ўрта Осиѐ, Олд Осиѐ ва Олиб келинган (Ўртаерденгизи ) 
ареали типга эга бўлган гуруҳларга ажратилди. 
Тоғли Осиѐ турлари. 
Тоғли Осиѐ ареал типига эга турларга 
L. rubens
ва 
L. rufispira
лар 
кириб бу турлар ҳозиирда Чотқол, Угом, Зарафшон, Ҳисор тоғ тизмаларида, Ўзбекистондан 
ташқарида Кунгей, Жунғор Олотови, Торбоғатой тизма тоғларива Шимолий Авғанистонда 
тарқалган. Бу турларнинг асли ватани Тоғли осиѐ ҳудуди бўлиб, улар палеоген даврида Ўрта 
Осиѐга кириб келган бўлиши мумкин. Сабаби, Палеоген давридаЎрта Осиѐнинг орографик 
ҳолати кўп жиҳатидан ҳозирги даврни эслатади. Унинг ғарбий қисми кўпроқ тексликлардан, 
шарқий қисми эса тоғликлардан иборат бўлган. Палеоген даврининг бошида ҳозирги Тѐншон 
ўрнида унча баланд бўлмаган тоғлар бўлган. Юқори эоценда Ўрта Осиѐнинг кўпгина қисми 
шарқдан Каспий денгизи қирғоқларидан ғарбда Қоратовгача, шимомий-шарқ ва шарқда эса 
Талас Алатау ва Фарғона тизмалари денгиз шароитида бўлган.
Олд Осиѐ турлари. 
Бу ареал типига 
X. candaharica
, тури кириб, у Ўрта осиѐ ҳудудида 
ареали жихатидан кенг ареалга ва популяциядаги зичлиги энг юқори бўлган тур ҳисобланиб, 
1м
2
майдонда 150 тагача учратиш мумкин. 
X. candaharica
турининг ареали Ўрта осиѐдан 
ташқари Шимолий Эрон, Афғонистонва Хитойнинг шимолий- ғарбий қисмини эгаллайди.Бу 
турнинг асл ватани Олд Осиѐ бўлиб, Олигоценданео тектоник ҳаракатлар билан боғлиқ бўлган 
тоғлар ўсиши натижасида қуруқлик анча кенгайди, мавжуд денгиз чўкинди (регрессияга 
учради). Бу давирда Шимолий-шарқда, Талас Алатау пайдо бўлди, ундан жанубий ғарб тарафга 
Угом, Писком, Чотқол ва Қурама тизмалари давом этган. Бу даврида Фарғона тизмаси кўтарила 
бошлаган. Юқори эоценда ороллар шаклида бўлган Олой, Туркистон, Зарафшан, Ҳисор, Нурота 
тизмалари ягона Ҳисор-олой тоғли ўлкага айланди. Олигоценда Ўрта Осиѐ ва тоғли Эрон 
мамлакати оросида континентал алоқа бўлган. Шу континентал йўл орқали Ўрта Осиѐга 
моллюскаларнинг олд осиѐ турларининг миграция қилган бўлиши мумкин. 
Ўша даврда Олд Осиѐдан биринчилар қатори 
X. candaharica
тури миграция қилган 
бўлиши мумкин. Эҳтимол бу тур олигоценда ксерофитли ўсимликлар эфедра ва шувоқлар 
оросида яшашган бўлса. Чунки, 
X. Candaharica 
ҳозир ҳам тоғ олди ва тоғ минтақаларида 
ксерофит ўсимликлар орасида ҳаѐт кечиради.