Hayot faoliyati xavfsizligi va mehnat gigienasining qurulishdagi

Ilmiy texnik taraqqiyot va ekologiya 

Ilmiy  texnika  taraqqiyotini  faqat  fan  va  texnika 

yutuqlari  majmui  tarzida  tushunish  yaramaydi. 

Chunki  bunday  tushunish  jamiyatning  rivojlanish 

---

jamiyatning  rivojlanish  mezonlarini  hisobga  olmagan 

holda  bo‘ladi.  Bu  tabiat  va  jamiyat  va  uchun  salbiy 

oqibatlarga olib kelishi mumkin. Agar salbiy oqibatlar 

fan  va  texnikaning  ijobiy  natijalardan  ortib  ketsa,  u 

holda  ijtimoiy  tabiiy  taraqqiyot  muvozanati  buziladi. 

A.Tolstoy  “Nimani  farovonlik  deb  atash  mumkin?” 

degan savolga javob berib qo‘yidagilarni yozgan edi: 

Yo‘l  xizmatini  yaxshilash,  kitoblar  nashr  etib 

tarkatish,  ko‘chalarni  charag‘on  qilish,  kambag‘al, 

beva-bechoralar, qariyalarg‘a xizmat qiladigan uylarni 

kupaytirishmi  yoki  tabiatning  ibtidoiy  boyliklari- 

urmon,  balik,  yovvoyi  kushlar,  jismoniy  rivojlanish, 

axlokiy  soflik  yoki  boshqa  narsalarmi?  Insoniyat 

hayotning barcha tomonlariga extirossiz munosabatda 

bo‘lgan  inson  hayotining  bir  tomonlama  taraqqiyoti 

xamisha  uning  boshqa  tomondan  tanazzuli  hisobiga 

bo‘lishini  kuzatishi  mumkin.  Bu  fikrlar  aytilganda 

ham  atom  bombasi  kashf  etilmagan  va  qo‘llab 

ko‘rilmagan  edi.  Demak,  insoniyat  o‘z  taraqqiyoti 

yo‘lida xech qanday ziddiyatlarsiz kamolot sari to‘g‘ri 

---

ketavermas ekan. 

Ekologik  tanazzulning  sinfiy  ijtimoiy  sabablari 

mavjudligi  insoniyat  taraqqiyoti  an’anaviy  modellar 

asosida etavermasligi kerak, degan xulosa chiqarishga 

imkon beradi. Ammo tabiat va insoniyatning ko‘pgina 

qismi 

taraqqiyot 

evaziga 

qurbon 

bo‘lishi 

mumkinligining  tasdiqlanganiga  hali  unchalik  ko‘p 

vaqt  bo‘lgani  yo‘q.  Bombalar  tashlanishi,  urushda 

texnik vositalarning qo‘llanishi, texnika bilan bog‘lik 

fojialar, AES halokati va boshqalarni eslab ko‘raylik. 

Taraqqiyot evaziga qurbon bo‘lishi nafaqat ma’naviy 

xo‘rlik, balki ma’nosiz va foydasiz yashash demakdir. 

Insoniyat 

bugungi 

kunda 

taraqqiyot 

yo‘lidan 

ketayotgani haqida da’vo qilar ekan, ammo, aslida bu 

taraqqiyot  unga  hali  o‘zi  o‘ylagandek  farvonlik, 

tinchlik, baxt keltirganicha yo‘q, aksincha, uni global 

tanazzul  holatiga  tobora  yaqinlashtirmoqda.  Bu 

muammoni  oshkora  muxokama  etmaslik,  hal  etishga 

harakat  qilmaslik  halokat  yo‘lini  tanlash  demakdir. 

Moddiy  farovonlik  yoki  taraqqiyot  evaziga  tabiatni 

---

qurbon  etishning  oqibati  boshi  berk  ko‘chaga  kirib 

qolish bilan barobar. 

Bu  esa,  moddiy  farovonlikka  emas,  balki 

iqtisodii  tanazzulga  va  insonning  ahloqiy  jixatdan 

buzilishiga,  shaxs  yaxlitligining  parchalanishiga  olib 

keladi.  XX  asrda  insoniyat  ma’lum  bir  o‘sishlarni 

kurdi.  Ijtimoiy  hayotda  majburiylik,  zo‘rlik  va 

xuemdorlik  asta-sekinlik  bilan  bulsa-da,  o‘rnini 

erkinlik  va  o‘z-o‘zini  an6glash  holatiga  bushatib 

bermoqda. 

Ammo 

ekologik 

tanazzul 

ijtimoiy 

taraqqiyot  tushunchasi  ma’nosi  yanada  to‘ldirilishi 

tug‘rirogi, u ijtimoiy tabiiy taraqqiet tushunchasi bilan 

almashtirilishi kerak. 

Ijtimoiy tabiiy taraqqiyot tushunchasida inson va 

tabiatning  birgalikdagi  tarakkiyoti  nazarda  tutiladi. 

Evolyusiyaning  tabiiy-ilmiy  konsepsiyasini  inson  va 

tabiatning  o‘zaro  munosabatlariga  ham  qo‘llash 

o‘rinlidir. 

Ijtimoiy  tabiiy  taraqqiyotning  tarkibiy  qismiga 

qo‘yidagilar kiradi: 

---

1) ilmiy-texnikaviy taraqqiyot; 

2) 

iqtisodiy 

taraqqiyot 

(ishlab 

chiqarish 

ko‘satqichlarining o‘sishi ma’nosida); 

3)  shaxs 

taraqqiyoti 

(insoniy 

sifatlarning 

rivojlanishi doirasida); 

4)  tabiiy  taraqqiyoti  (insonni  o‘rab  turgan  atrof-

muxit holatini nazarda tutgan holda.) 

Buyuk  olim  V.I.Vernadskiy  tabiiy  muxitning 

rivojlanishi  va  insonning  er  tabiati  (biosfera)  ga 

ta’sirining ilmiy-nazariy g‘oyasini ishlab chiqqan edi. 

U  birinchi  bo‘lib  tirik  moddaning  “sayyoraviy-

samoviy hodisa” ekani haqida gapirib, uning geologik 

kuch,  “faol  moddiyat”  tarzidagi  mohiyatini  ochib 

beradi.  Olim  fikricha,  Erni  o‘zgartiruvchi  bosh  omil, 

bu-hayotning  o‘zidir.  Bundan  tashqari,  u  insoniyatga 

sayyora  biosferadagi  qudratli,  butun  vaqt  davomida 

ortib  boruvchi  o‘ziga  xos  alohida  unsur  (element) 

tarzida 

karaydi. 

SHuningdek 

«aql 

qatlami» 

(noosfera)ga  o‘tishning  muqarrarligi,  ya’ni  insonning 

tabiatga  ta’sirini  boshqarish  mumkinligini  oldindian 

---

ko‘ra  bilgan.  Olim  bora-bora  inson  tabiatning 

«tayyor»  mahsulotlariga  bog‘lik  bo‘lmagan  jonzotga 

aylanishi g‘oyasini ilgar suradi [3]. 

Insoniyat sekin-astalik bilan aql qatlamiga kiradi, 

to‘g‘rirog‘i,  uning  o‘zi  «aqlga  aylanib  ketadi». 

Ehtimol,  aql  tomonidan  yaratilgan  hozirgi  hayvonot 

bog‘lari aql qatlami-noosferada yashaydigan dastlabki 

erliklardan  kelajak  uchun  sovg‘adir.  Inson  yaratgan 

«aql qatlami» ya’ni biosferadagi jarayonlarning aqlan 

boshqarilishi biosfera taqdrining yangi tarmog‘i aynan 

inson 

tufayligina 

tabiat 

uzining 

kelgusi 

taraqqiyotining  omiliga  ega  bo‘ladi.  Insonsiz 

tabiatning  etarli  darajada  taraqqiy  etishi  mumkin 

emas. 

Inson 

asta  sekinlik  bilan  nafaqat  o‘zi 

yashayotgan  erning  rivojiga,  balki  butun  Koinot 

miqyosidagi  xayotga  ham  o‘z  ta’sirini  o‘tkazadi. 

Bugungi  kunda  katta  quvvat  manbay,  tegishli 

moddalar,  axborotlar  to‘plangan.  Akl  kuchi,  fan, 

texnika  sayyoramizda  uzluksiz  ravishda  insoniyatga 

---

xizmat  qilmoqda.  Lekin  afsuski,  har  qanday  texnika, 

har  qaysi  fan  Erning  o‘z-o‘zini  tiklash  quvvati  va 

imkoniyatini uning o‘zichalik amalga oshira olmaydi. 

Gap 

shundaki, 

inson 

akli 

erishgan 

muvaffaqiyatlaridan oqilona foydalana bilish ekologik 

muammoni  hal  etishda  muhimdir.  Inson  aklining 

tabiat va jamiyatga ta’sirining kuchayishi uning tabiiy 

jarayonlarga  aralashuvi  oqibati,  o‘z  avlodlari  xayoti 

uchun,  insoniyat  kelajagi  uchun  mas’ulligini  yanada 

keskin  qilib  qo‘yadi.  Aql  qatlami  deyilganda  ham 

inson  aqli  bilan  o‘zgartiriladigan  va  boshqariladigan 

zaminiy-sayyoraviy 

hamda 

samoviy 

bo‘shlik 

tushuniladi.  Bu  aql  insoniyatning  har  tomonlama 

rivojlanib,  kamol  topishini  kafolatlaydi.  SHuning 

uchun  ham  insoniyat  ko‘plab  muhim  bioqatlama 

jarayonlarining  tabiiy  kechishini  ta’minlashni,  ularni 

nazorat qilib, «sozlash»ni o‘z zimmasiga oladi. Agar, 

akl  va  texnika  kuchida  ularga  zarur  bo‘ladigan 

donishmandlik,  yuksak  ahloqiy,  ekologik  ong  rivoji 

namoyon  bulsagina  Erning  biosfera  «aql  qatlami 

---

noosferaga  »  aylana  oladi.  Buning  uchun  esa  inson 

hayotining 

ijtimoiy 

shart-sharoitini 

butunlay 

o‘zgartirish,  uyg‘unlikning  tanasi  uchun  ijtimoiy-

iqtisodiy zamin yaratish kerak. O‘shandagina uzluksiz 

rivojlanish  uchun  kafolat  yuzaga  keladi.  Ammo 

chukur ekologik ong ayni shu kunlarda juda zarurdir. 

Ekologik  ongsiz  bioqatlamning  aql  kuchi 

jilovlanmagan  kuch-qudrat  misoli  goh  u  yoqqa,  goh 

bu  yoqqa  «sang‘ib»  qoladi.  Ekologik  ong  sohibi 

bo‘lmish  inson  esa  ishonch  ila  oldinga  zintiladi. 

Ekologik 

ong 

harakatning 

barqarorligi 

va 

yo‘nalganligini,  aql  kuchi  xarakat  sur’atini,  hammasi 

birgalikda esa taraqqiyot tezligini ta’minlaydi.