Hayot faoliyati xavfsizligi (O`quv qo`llanma) toshkent 2019

3-rasm. Insonning mehnat faoliyati turlari.

Ish miqdorini hisoblash va uni fizik og`ir-yengilligi bo`yicha tasniflash uchun quyidagi tenglamadan foydalaniladi.

A=(П * Н)+
bu yerda: A-ish miqdori, kg/m; П-ko`tariladigan yuk massasi, kg: H- yukni ko`tarish balandligi, m; L-yukni ufqiy yo`nalishda ko`tarish masofasi, m: H₁- yukni pastga tushirish masofasi, m: K=6 teng koeffitsent.
Biror ishni muayyan vaqt ichida organizm uchun “ish qudrati” tushunchasi mavjud. Ish qudrati – ishning vaqt birligi miqdori bo`lib, quyidagi tenglama bilan aniqlanadi.

bu yerda N – ish qudrati, 1 sek/vatt; A – ish, kg/m; t – shu ish bajariladigan vaqt, sek: K₁ – 10ga teng bo`lgan vaqtlarga aylantirish koeffitsiyenti.
Ishning qudrati mehnatning og`ir-yengilligini belgilab beradigan asosiy omillardan biri hisoblanadi. Mehnat og`irligining qo`shimcha ko`rsatkichi bir joydan ikkinchisiga ko`chirilayotgan yukning maksimal kattaligiga hisoblanadi.
Statik ish – odamning fazoda tana, qo`l va oyoqlarini o`zgartirmagan holda kuch sarflab ishlashidir. Fazoda yuk ko`tarilmasligi tufayli bu ishni kilogram – metrlarda o`lchash mumkin emas, yuk massasinni uni tutib turish davomiyligiga ko`paytirilib, ish vaqti mobaynida xronometrajlash yo`li bilan aniqlanadi.
Statik yuk kattaligi sekundiga kilogramlarda ifodalanadi. Smena mobaynida statik kuch kattaligi o`zgaradigan bo`lsa, bu holda ishning davri uchun uni ushlab turish vaqtiga sarflangan kuchi alohida aniqlanadi, so`ngra qiymatlari jamlanadi. Bir smena uchun statik yuk kattaligi mehnatning og`ir yengilligiga doir asosiy ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi. Ishning og`ir yengillik toifasini aniqlashda yuk (kuch) kattaligigina emas, balki uning bir yo ikki qo`lda ushlab turilishi, gavda va oyoq mushaklari qatnashishi yoki ularning qatnashmasliklari hisobga olinadi.
Aqliy mehnat. Aqliy mehnat – odamning ishlab chiqarish jarayonini boshqarish va ijodiy faoliyat bilan band bo`lishidir. Uning asosini ma’lumotni idrok qilish, qayta ishlash va qaror qabul qilish tashkil etadi. Ma’lumotni qabul qilish asosan ko`rish va eshitish organlari tomonidan amalga oshiriladi. Bunda diqqat, xotira, intellektual faoliyat singari oliy ruhiy funksiyalar ishga solinadi.
Ortiqcha zo`riqish o`ziga xos bajariladigan funksiyalarning bir xilligi va soddaligi (monatonligi) ayrim mehnat turlarining xususiyati hisoblanadi. Aqliy faoliyatnig hamma xollarda asab tizimi, uning markaziy bo`limlarini ishtirok etishi asosiy belgi sanaladi. Aksariyat aqliy mehnatni bajarish mushak faolligining pasayishi (gipokuneziya) bilan birga o`tadi.
Aqliy mehnat kuchini sarflashda uning qator xususiyatlari hisobga olinadi. Mehnatning kuchi, avallo, diqqat funksiyasiga qanday talablar qo`yilishiga bog`liq. Bu ayni vaqtda kuzatilishi lozim bo`lgan muhim ishlab chiqarish obyektlarini soni, vaqt birligida kelib turadigan signallar miqdoriga bog`liq. Shuningdek, emotsional eshitish hamda ko`rishni zo`riqishning oldini olishda mehnatning bir maromdagi darajasi muhim ahamiyatga ega. Mehnatning kuchiga, shuningdek, navbat (smena) bilan ishlash rejasi ham ta’sir qiladi, muntazam ravishda ertalabki smenada bajariladigan ish kam kuch sarflanadigan mehnat, ish smenasi o`zgarib turadigan, jumladan, tunda ishlash jarayonini ko`p kuch sarflanadigan mehnat deyiladi.