Hayot faoliyati xavfsizligi (O`quv qo`llanma) toshkent 2019

Nazorat savollari:
1. Mehnat sharoitlarini shakllantirish nima?
2. Мaqbul ish joyini tashkil qilish nima?
3 . Ish joylari sonini aniqlash usullari qanday?
4. Ish joyida mehnat sharoitlarini ta’minlashni tushuntiring?
5. Ish joyidagi maishiy xonalarning o`lchamlari qanday?


4-Amaliy mashg`ulot
Mavzu: Mehnat muhofazasining texnik, iqtisodiy va ijtimoiy muammolari.


Ishning maqsadi: Mehnat muhofazasini boshqarishni iqtisodiy masalalari, korxona iqtisodiy zararini, mehnat muhofazasini boshqarish va ta’minlashga qaratilgan tadbirlar majmuasini texnik, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik samaradorligini baholash va asoslash usullarini o`rganish va ularni hisoblash bo`yicha ko`nikmalarni shakllantirish.
Asosiy tushunchalar:
1. Mehnat xavfsizligini ta’minlovchi texnik vositani texnik samaradorligi deganda bir texnik vosita mazkur vazifani bajaruvchi yangidan ishlab chiqilgan vosita bilan almashtirilganda moddiy resurslarni (material, energiya, xom ashyo, suv va h.k) tejalishi va xizmat muddatini oshirishga erishilganligi tushuniladi.
2. Mehnat xavfsizligini ta’minlovchi texnik vositani ijtimoiy samaradorligi ishchilarni kasb kasalliklariga chalinishini kamayishi bilan baholanadi. Texnik vositani ishlab chiqarishga joriy etish natijasida kasb kasalligiga chalinishi ehtimoli bartaraf etiladi.
3. Mehnat xavfsizligini ta’minlovchi texnik vositani iqtisodiy samaradorligi mehnat xavfsizligi oshishi natijasida mehnat unimini o`sishi, kadrlar qo`nimsizligini kamayishi va ishga yaroqsiz kunlarni qisqarishi evaziga korxona yoki firmada olinadigan qo`shimcha daromad bilan baholanadi.
4. Mehnat xavfsizligini ta’minlovchi texnik vositalarni samaradorligini baholash muhim ahamiyatga ega masala hisoblanadi. Samaradorlik natijasiga asosan mahsulot ishlab chiqaruvchi ishchilar mehnat sharoitini yaxshilanishidan oladigan foydasini aniq qiymatini raqamlarda his etadi. Samaradorlikni baholash va iqtisodiy jihatdan manfaatdorlikni hisoblashning qator usullari mavjud va ularning asosiy mohiyati va talablari davlat andozalarida belgilab berilgan.
Mavjud usullar talablariga binoan texnik ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik quyidagi tartibda baholanadi:
1. Belgilangan me’yorlardan yuqori kattaliklardagi xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari ta’siri ostida ishlayotgan ishchilar soni aniqlanadi.
2. Xavfli va zararli ishlab chiqarish omillari ta’siri ostida ishlayotgan ishchilarning ma’lum vaqtdan so`ng turli kasb kasalliklariga chalinishi ehtimoliga tegishli ma’lumotlar to`planadi.
3. Texnik vosita samaradorligini baholash uchun bazaviy variant tanlanadi.
4. Samaradorlikni hisoblash uchun zarur bo`lgan dastlabki ma’lumotlar to`planadi.
5. Texnik, ijtimoiy va iqtisodiy samaradorlik hisoblanadi.
Dastlabki ma’lumotlar asosida mehnat xavfsizligini ta’minlovchi texnik vositaning texnik, ijtimoiy yoki iqisodiy samarasi hisoblanadi. Texnik samaradorlikni hisoblashda solishtirilayotgan texnik vositalarni material sarfi, puxtaligi, ishga yaroqliligi, ta’mirbobligi, xizmat muddati, energiya sarfi, texnik xizmat harajatlari kabi ko`rsatgichlari taqqoslanadi. Hisoblash formulalari har bir vosita uchun alohida tanlanishi mumkin.
Mehnat xavfsizligini ta’minlovchi texnik vositalar ijtimoiy samaradorligi quyidagi formula bilan hisoblanadi.
, (1)
bu yerda Р<sub>1,</sub> Р<sub>2</sub> – mehnat xavfsizligini ta’minlovchi mavjud va yangi texnik
vosita joriy etilganda ishchilarni kasb kasalliklariga chalinishi yoki jarohat olish ehtimoli;
D<sub>1,</sub> D<sub>2 -</sub> mavjud va yangi texnik vositalardan foydalanilgandagi korxona ishchilarini soni.
Hisob natijasi С<sub>n</sub> > 0 katta bo`lganda ijtimoiy samaradorlikga erishiladi, aks holda taklif etilayotgan mehnat xavfsizligini ta’minlovchi texnik vosita ijtimoiy samara bermaydi.
Mehnat xavfsizligini ta’minlovchi texnik vositalarning yillik iqtisodiy samaradorligi quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
, (2)
bu yerda
- mehnat xavfsizligi koeffitsiyenti orttirmasi;
F_j- ish xaqini soatlik stavkasi, so`m;
Q- mehnat sharoiti noqulayligi tufayli ishchiga beriladigan konpensatsiya koeffitsiyenti, Q = 1,1 – 1,15;
U<sub>x</sub> - bir ishchi yoki xizmatchini tayyorlash harajati, so`m;
- ishchilar soni;
Z - kadrlar qo`nimsizligi koeffitsiyenti, mehnat xavfsizligi koeffitsiyenti orqali topiladi;
α - ishchining bandlik koeffitsiyenti;
T<sub>c</sub> - smena vaqti, soat;
N- ishchilarning mehnat sharoiti noqulayligi tufayli ishga yaroqsiz bo`lgan kunlari soni;
 - mehnat xavfsizligi ta’minlanmaganligi tufayli qilinadigan bir ishchini o`rtacha oyligiga nisbatan harajat koeffitsiyenti, = 1,7;
Mehnat xavfsizligi koeffitsiyenti orttirmasi quyidagicha hisoblanadi:
, (3)
К<sub>мхя,</sub> К<sub>мхб</sub> – mavjud va yangi texnik vositadan foydalanilgandagi mehnat xavfsizligi koeffitsiyentlari;
Mehnat xavfsizligi koeffitsiyenti quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
, (4)
bu yerda К<sub>1</sub>, К<sub>2</sub>....К<sub>п</sub> – ishlab chiqarishdagi xavfli va zararli omillar koeffitsiyentlari; n = 1,2,3 ... xavfli va zararli omillarni soni.
Ishlab chiqarishdagi ish zonalari va ish joylaridagi xavfli va zararli omillar koeffitsiyentlari quyidagicha hisoblanadi:
, (5)
Bu yerda τ<sub>δί</sub> , τ<sub>hί</sub> – yo`l qo`yilgan chegaraviy (amalda) va me’yoriy ekopozitsiya vaqti.
(1-5) formulalar yordamida ma’lumotlar asosida hisoblangan natijalar o`zaro taqqoslandi va iqtisodiy samaradorlikni aniq qiymati topiladi. Ular asosida xulosa qilinadi.
3. Ma’lumki, har qanday mehnat xavfsizligini ta’minlovchi vositadan kutilayotgan iqtisodiy samarani amalda hosil qilish uchun, uni ishlab chiqarishga joriy etish kerak bo`ladi. Buning uchun esa ishlab chiqaruvchi oldindan, texnik vositani loyihalash, ishlab – chiqarish, sinab ko`rish va boshqalar bilan bog`liq bo`lgan moliyaviy resurslarni sarf etishi kerak bo`ladi. Bugun sarf etilgan motiyaviy resurs kelajakda qanday natija berishi aniq bo`lmas ekan, ishlab chiqaruvchi mehnat shiroitini yaxshilashga tegishli qaror qabul qilishda qat’iyatli bo`la olmaydi. Ya’ni mehnat sharoitini yaxshilashga moliyaviy mablag` sarf etishda sustkashlikka yo`l qo`yadi. Mehnat sharoitiga ajratilgan moliyaviy resurslarni foyda olib kelishiga ishonchi to`liq bo`lmaydi. Shuning uchun bozor iqtisodiyoti sharoitida, ishlab chiqaruvchi moliyaviy resurslarni iqtisodiy samaradorlik ta’minlangan holdagini sarflashga intiladi. Mehnat xavfsizligini ta’minlash iqtisodiy samaradorligini boshqarishda moliyaviy tahlilning zarar ko`rmasdan ishlash nuqtasini topish usuli qulay va ibratli hamdir. Bu usuldan foydalanib “harakat + daromad + foyda” yig`indisini nolga teng nuqtasini korxona faoliyati uchun aniqlash va mehnat sharoiti yaxshilanganda korxona o`zgaruvchan harakatlar o`sish jadalligini pasayishi hisobiga zarar ko`rmasdan ishlash nuqtasiga erishish tezlashadi (1.3-jadval).
1.3-jadval