Haydar muhamedaliyev ssenariynavislik

( Tarjimon
  — 
H .M .)
  o'lim ga o'rm alab 
ketayotgan  askar shunday o'ylashi  aniq.
Dovjenkoning  yozuvchilik  va  rejissyorlik  m aho rati  shundaki,  u  ichki 
monologlami yorqin ifoda qilib bergan.  Bu asardan bir parcha, sujet yaratishdagi 
bitta falsafiy, hayajonli ko'rinishdir.  Urushning natijasi o ‘lim ekanligini falsafiy 
tasvirlagan epizod — fabuladir.
D em ak,  fabula  —  ssenariy  sujetini  tashk il  q iluv chi  badiiy  sintez 
m ateriallaridir.  «Olzbek tilining  izohli  lug‘ati*  d a sh un day  izoh  berilgan. 
Fabula  badiiy  asarda  tasvirlangan  voqeaning  izchil  bayoni,  voqealarning 
rivojlanish  sxemasiga yaqinroq  keladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sujet  va  kompozitsiya
Sujet -  fransuzcha so‘z bo‘l¡b, adabiy asaming asosiy mazmuni demakdir. 
Badiiy asar m azm uni  va undagi qahram onlarxarakterini  ochib beradigan 
o*zaro  uzviy bogMangan  voqealar,  hodisalar tizmasi,  deb ta ’rif berishadi. 
Ssenariynavis ham   biz  aytganim izdek, yangi  kino asari  yaratishda  barcha 
adabiyot  qonuniyatlariga amal qiladi.  Demak,  bizning ssenariynavislar ham 
adabiyotning sujet va kompozitsiya qonun-qoidalariga to la  amal qilishi shart. 
Ssenariynavis o ‘z oldiga qo‘ygan vazifasidan  kelib cliiqib,  to'plagan adabiy, 
hayotiy m ateriallari  asosida  m a’lum  bir sujet  yaratadi.
H .A bdusam atov «D ram a  nazariyasi» kitobining «Sujet va kompozitsiya
—  dram aning  qolipi  va  qiyofasi»  bobida  shunday  yozadi:  «M a’lumki, 
adabiyotning b arch a kom ponentlari, sujet  atamasi ham  turlicha talqin qilib 
kelingan. A lbatta,  bu atam a adabiyot tarixida,  um um an, falsafa, estetika va 
xalqlar  m adan iy atida juda  ko‘p  qo'llanilgan,  b a’zilar sujet ni,  faktlarning 
boglanishi»  (A ristotel),  «Kompozitsion shakllaridan biri»  (L.I.Timofeyev), 
kompozitsiya,  (V.O.Shklovskiy)  deb bo'lganlar.  «Sujet  dramaga  mansub» 
(I.S u lto n ),  s u je t  va  m azm un  bir,  deb  tu s h u n g a n la r  ham   m avjud 
(Sh.A bduüayeva,  S .Ibrohim ova),  sujet  badiiy  asarning  elem enti,  degan 
qarashlar  ham   y o ‘q  em as.  Bentli  esa  sujetni  «harakatlar  tarixi»  sifatida 
emas,  balki  hayo tn in g   m ag‘zi  (Slepko)  deb  ataydi.  Hayotning  turtkisi, 
asosiy  nuqtasi,  d eb   qarash  ham   mavjud.  Aristotel  sujetni  badiiy asarning 
muhim elem enti sifatida pafosli bolishga da’vat etgan.  Biz uni «ehtiros» deb 
talqin qilamiz va tushunam iz. Xuddi shuningdek, ssenariylarimiz ham  sujet 
nuqtayi nazaridan  ehtirosli va hayajonli  yozilishi  kerak. Sujetsiz kino asari, 
badiiy kinofilmlar,  teleseriallarboMmaydi.  Sujet  ham m a adabiy turga,  ya’ni 
rom án,  qissa,  d ra m a   va  hatto,  she’riyatga  xos.  Xalq  ertaklari,  dostonlar, 
latifalar,  rivoyatlar,  hangom alar, estrada janridagi  asarlarva teatrlashtirilgan 
tom oshalar  ham   bun d an   m ustasno emas.
Sujetning  elem entlari
Sujetning elem entlaridan prolog, konílikt  -  sujetning o ‘zagi hisoblanadi. 
Biz  alohida  b o b d a  ko‘rdik,  ekspozitsiya  va  konflikt  boshlanishdan  oldin 
keladigan  m uqaddim adir.  Tugun  —  konfliktning  ilk  m arotaba  ro'yobga 
chiqishi va sujetning rivojlana boshlashi, turtki  berilishidir. Voqealar rivoji
—  konfliktlarning asta-sekin  ochilishi  va  hal  b o lish i jarayonidir.
Yechim  —  tu g u n d a  maydonga  kelib.  sujet  rivojida  dunyoga  kelgan
konfliktning  hal  etilishidir.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qoliplash  -   b ir  necha  sujet  liniyasini  b ir  bosh  sujet  liniyasi  q am ra b  
olishdir.
Kompozitsiya — asarning turli  qism lari  orasidagi o ‘zaro  m unosabat.
Perepitiya -  sujetda ustalik bilan yasalgan qaltis badiiy effektli berilishlar.
Xotinia  —  epilog yozilgan  asar  haqidagi  xulosa.
Ekspozitsiya  — konfliktning boshlanishi oldidan  keladigan  m uqadim m a.
Biz  U yg'un,  Izzat  Sultonov,  V.Shkolovskiylarning  «Alisher N avoiy» 
kinofilmi  ssenariysida  (1947  y.)  ekspozisiya  qanday  tasvirlanganligini 
ko’ramiz.  Ssenariy o ‘sha vaqt  talabiga  bin o an ,  rus tiiida  yozilgani  u c h u n  
o'zbekchaga  tarjim a  qildik.  Ikki  yigitcha,  salla-chopon  kiygan  talab alar, 
o ksayotgan gullarning  shoxiariga  tikilib  qarab  turishipti.  Bu  ikki  yig itch a 
yosh  Alisher  Navoiy va  yosh  Husayn  B oyqarolardir.  Endi  biz  o 'tla rn in g  
tagidan shoxiariga qarab o ‘rmalayotgan  chum olilarni ko‘ramiz.
Husayn. Alisher, qara. Chumolilarni shamol  uchirib yuborayotgan b o ‘lsa 
ham ,  shoxlarga o'rm alab chiqib  ketishyapti.
Alisher.  Nega deganda, utarning m aqsadi  bor,  Husayn.
Husayn.  Bu bilan  nima demoqchisiz?
Alisher.  Buyuk Tem ur harakatlarining azob-uqubatini va dushm anlarining 
tantanasini  yaxshi  bilardi.  Lekin  u  o ‘zining  maqsadi  m ag'zini  tu sh u n ib , 
yaxshi  tushunib,  yarim  dunyoni  zabt  etib,  ulug‘  saltanat  tuzdi.  Endi  esa 
Tem uriyzodalaruning merosini h arto m o n g a tortib, xomtalash qilishm oqda.
Husayn.  Tem uriyzodalar  uxlayapti.  Y odgorga  qarang,  ko‘l  b o ‘yida 
engashgan qayrag'ochning  soyasida  m udram oqda.
A lisher.  K im   bilsin,  h ozir  shu  d a q iq a d a ,  Y odg orning  
tu s h ig a  
hokimiyatni egallash  kirayotgandir.  (Y odgor ko'zini salgina ochib q o ‘yadi).
Alisher (Husaynga).  Bu yerda, saroyda Tem uriyzodalarjuda ko'p.
Husayn.  M en sizni  hali hani  tushunm ayapm an?
Alisher.  «Kim  harakat  qilsa,  o ‘sha  qudratli»,  degan  hikniatni  o 'y la b  
ko'ring (