Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev

10-§. Ayb uchun javobgarlik prinsipi 

Jinoiy javobgarlik

 – bu yuridik javobgarlikning muayyan turi bo‘lib, 

jinoyat sodir etgan shaxs uchun jinoyat qonunida belgilangan ayrim salbiy 

oqibatlar yuzaga kelishini tavsiflaydi. Javobgarlik bir butun alohida institut 

sifatida bir qator umumiy va xususiy, jumladan, jinoyat sodir qilgan 

shaxsni tuzatishga yo‘naltirilgan belgilarga ega. 

Jinoyat sodir etgan shaxsning 

tuzalishi 

deb, eng avvalo, jinoyat 

to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida taqiqlangan harakatlar (harakatsizlik)ni 

sodir etmaslikka undovchi qonunga itoatkorlikni shakllantirish tushuniladi. 

Tuzalish jarayoni, jinoiy javobgarlikka tortishdan ko‘zlangan maqsadga 

erishishda ayb uchun javobgarlik prinsipi asosiy rol o‘ynaydi. 

43 

 

---

JK 9-moddasiga

 muvofiq, «Shaxs qonunda belgilangan tartibda aybi 

isbotlangan ijtimoiy xavfli qilmishlari uchungina javobgar bo‘ladi». 

Ushbu  prinsipning ahamiyati shundaki, ayb –  jinoiy qilmishning 

xususiyati sifatida, jinoyat sodir etgan shaxsning jamiyat huquq-tartibotiga 

salbiy munosabatida ifodalanadi. Demak, shaxsni tuzatish uchun, avvalo, 

ushbu salbiy munosabatlarning o‘zini aniqlab olish zarur. Shaxsdagi 

bunday salbiy munosabatlar jamiyat manfaatlariga zid bo‘lib, jinoiy 

javobgarlikka tortishning ahamiyatini yo‘qotadi. 

Ayb uchun javobgarlik prinsipi shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish 

uchun majburiy bo‘lgan quyidagi belgilarni aniqlaydi: 

– shaxsning o‘z qilmishiga nisbatan ruhiy munosabati; 

– mazkur qilmishning ijtimoiy xavflilik xususiyati. 

Shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish jarayonida jinoiy-huquqiy 

normalarni ko‘rsatilgan  prinsipga muvofiq ravishda shakllantirish va 

ushbu normalarni amaliy tatbiq qilish, qonun chiqaruvchi va huquqni 

muhofaza qiluvchi organlar uchun majburiydir. Ta’kidlash joizki, jinoiy 

javobgarlik tushunchasi va asosini aniqlovchi Jinoyat kodeksining 16-

moddasidan farqli, ushbu prinsipning mustahkamlanishi subyektga 

nisbatan umumiy jinoiy javobgarlik qoidasini o‘rnatishni ko‘zda tutadi. 

Jinoyat kodeksining 16-moddasida ta’riflangan qoidalar esa, ayb uchun 

javobgarlik prinsipining ayrim ko‘rinishlarini aks ettiradi.  

Sodir qilgan ijtimoiy xavfli qilmishiga nisbatan shaxsning ruhiy 

munosabati qasd yoki ehtiyotsizlik ko‘rinishida  namoyon bo‘ladi. Ushbu 

prinsipga muvofiq, har bir muayyan holatda aynan jinoyat qonuni bilan 

talab qilingan ayb belgilanishi lozim. Masalan, qonunda bolani faqat 

qasddan almashtirganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan bo‘lsa 

(Jinoyat kodeksining 124-moddasiga asosan), mazkur moddada ayb uchun 

ehtiyotsizlik oqibatida sodir etganlik sifatida jinoiy javobgarlik qo‘llash 

mumkin emas. 

Ayb uchun javobgarlik prinsipi muayyan jinoiy qilmishning 

tavsiflanayotgan belgilariga nisbatan jinoyat subyektining aybini majburiy 

belgilashda qo‘llaniladi. Shaxs o‘z qilmishining xavflilik darajasini 

ko‘rsatuvchi  obyektiv holatlarni anglamagan, anglashi shart bo‘lmagan 

44 

 

---

yoxud anglay olmaydigan hollarda, bu holatlar uning javobgarligini 

og‘irlashtirishga xizmat qilishi mumkin emas. Bunday xulosaga faqat 

jinoiy javobgarlikning obyektiv va subyekt asoslari mavjudligiga asoslanib 

kelish mumkin. 

Bu  o‘rinda isbotlash qonunga to‘liq bo‘ysungan holda amalga 

oshirilishi lozim. Mazkur talabga rioya qilmaslik aybning 

isbotlanmaganligini va oqibatda jinoyat sodir etmagan shaxsning jinoiy 

javobgarlikka tortilishi mumkin emasligini ko‘rsatadi.  

Ta’kidlab  o‘tish lozimki, ushbu prinsip  aniq jinoyatlar tarkibini 

shakllantirish va jinoyat tarkibini jinoiy javobgarlikning asosi deb tan olish 

bilan mamlakatimizda mavjud bo‘lgan qonun hujjatlarida ijtimoiy xavfli 

va qonunga xilof harakat ko‘rinishida aks etmagan qilmish uchun 

jazolanish holatlarini inkor etadi. 

Ushbu  prinsip  yana  obyektiv ayblovni, ya’ni aybsiz holda zarar 

yetkazganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortishni ham inkor etadi. Aybsiz 

holda yetkazilgan har qanday qilmish, ijtimoiy munosabatlarga yetkazgan 

moddiy zararidan qat’i nazar, jinoyat deb topilishi mumkin emas. 

O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida ayb uchun javobgarlik 

prinsipining mavjudligi jinoyat uchun javobgarlikning qat’iy 

belgilanganligini ko‘rsatadi. Jinoyat sodir etganlik uchun faqatgina aybdor 

shaxs javobgarlikka tortiladi. Ushbu qoida jinoyat to‘g‘risidagi qonun 

hujjatlarida bajaruvchining ektsess institutini, ya’ni jinoiy guruh 

a’zolarining qasdi bilan qamrab olinmagan harakati uchun faqat 

ijrochining o‘zi javobgar ekanligini tan olishda aksini topadi. 

(Bu  haqda ushbu tom X bobining «Ishtirokchilikda sodir qilingan 

jinoyat uchun javobgarlik asoslari va chegaralari» deb nomlangan 4-§ da 

batafsil to‘xtalib o‘tilgan.)