Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev

(JK 18-moddasi 2-qismi)

 

qandaydir ruhiy kasallik sababli «o‘z harakatlarining ahamiyatini anglay 

olmagan» deb bejiz ko‘rsatilmagan.  

Ta’kidlash joizki, amaliyotda shunday holatlar borki, shaxs o‘z 

qilmishini anglaydi, ammo ularni boshqarish imkoni bo‘lmaydi, ya’ni 

uning irodaviy holati shikastlangan. Bu holatda so‘z yuridik mezonning 

irodaviy belgisi to‘g‘risida boradi.  

Yuridik mezonning 

irodaviy belgisi

,  o‘z-o‘zidan, ruhiy buzilishlar 

ta’siri ostida, ya’ni kasallik holatida shaxsning o‘z harakatlarini boshqarish 

imkoniyatiga ega bo‘lmasligida ko‘rinadi. Ya’ni, e’tibor shaxsning jinoyat 

sodir etish vaqtidagi kasallik holatiga emas, balki uning ruhiy holatiga 

qaratilishi kerak. Ruhiy kasallik inson ongini buzib, boshqa psixik 

funksiyalari buzilishiga ham olib keladi hamda buning natijasida 

shaxsning  nafaqat  o‘z harakatlarini anglashi va tushunishi, balki 

boshqarish qobiliyati ham yo‘qoladi, masalan, ruhiy kasallarda o‘g‘irlikka 

moyilligi kuchli (kleptomaniya), o‘t qo‘yishga hirs (piromaniya), 

maqsadsiz xayollarga intilish, daydilik (dradomaniya), odam o‘ldirish yoki 

o‘zini-o‘zi  o‘ldirishga intilish (gomitsidomaniya, suitsidomaniya) kabi 

244 

 

---

holatlar paydo bo‘ladi. Bu kasalliklar o‘z harakatlarini tushunish va ruhiy 

buzilishlar (ruhiy kasalliklar)dan biri bo‘lganda bunday intilish va 

qiziqishlarga qarshilik qila olmaydi, ularni doim kuzatib yuradi va tinchlik 

bermaydi. 

Shunday qilib, aqli norasolik holati, tibbiy va yuridik mezonlar 

majmuini tashkil qilib, jinoyat sodir etish vaqtida shaxs yo o‘z 

harakatlarining faktik xususiyatini va ijtimoiy xavfini anglay olmaslik 

qobiliyati bo‘lmasligiga (intellektual belgi) yoki ularni boshqara olish 

qobiliyatining bo‘lmasligiga (irodaviy belgi) yo‘l qo‘yadi. Amaliyotda 

shunday holatlar uchraydiki, ijtimoiy xavfli qilmish sodir etishda yuridik 

mezonning intellektual va tibbiy belgisi birgalikda shaxs aqli norasoligini 

ifodalaydi. Bu holatda so‘z «ideal» aqli norasolik holati haqida boradi, 

qachonki, ruhiy buzilish bo‘lganda shaxs huquqbuzarlik sodir etgan vaqtda 

nafaqat  o‘z harakatlarining faktik xususiyatini va  ijtimoiy xavfini anglay 

olmaydi, balki ularni boshqara olmaydi ham. Odatda, bu patologik mastlik 

yoki surunkali ruhiy buzilishlar va boshqa kasallik holatlarida bo‘ladi. 

Shaxsni aqli noraso deb topish uchun yuridik mezon tibbiy mezonning 

natijasi bo‘lishi lozim.