Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev

Sodir etilayotgan qilmishning ijtimoiy xavfliligiga nisbatan 

xatoda,

  birinchidan, shaxs qilmishini noto‘g‘ri ijtimoiy xavfliligini 

yo‘qotuvchi faktik holatlar kuchda bo‘ladi.  Masalan, shaxs ombor 

hududiga kirib, hisobdan chiqarilgan va yo‘q qilishga mo‘ljallangan, 

qimmatga ega bo‘lmagan mulkni «o‘g‘irlaydi». Mazkur xato aybning 

shakliga ta’sir qilmaydi va o‘z-o‘zidan qasddan sodir etilgan deb topiladi, 

ammo bu holat bo‘yicha jinoiy javobgarlik masalasi tugallangan jinoyatga 

nisbatan vujudga kelmaydi, chunki jinoiy maqsad amalga oshmagan va 

faktik jihatdan tanlangan (o‘g‘irlanmoqchi bo‘lgan) tajovuz obyektiga 

hech qanday zarar yetkazilmaganligi uchun jinoyatga suiqasd sifatida 

baholanadi, ya’ni jinoyat sodir qilgan shaxsning harakati aybdor fikrining 

yo‘nalishi bo‘yicha kvalifikatsiya qilinishi kerak. Ikkinchidan, shaxs o‘z 

xatti-harakatlarini huquqiy hisoblab, ularning ijtimoiy xavfliligi 

xususiyatini anglamaydi. Odatda, bunday holatlar jinoyatning obyektiv 

tomoni va qilmishga ijtimoiy xavfli xarakter kasb etuvchi qandaydir 

muhim faktik holatni bilmaslik bilan izohlanadi. Bunday xato aybning 

qasd shaklini inkor etadi, shuning uchun faqat qasddan sodir etilgan 

qilmish uchun jinoiy javobgarlik mavjud normalarda ular jinoiy 

javobgarlikni istisno etadi. Masalan, shaxs tomonidan qalbaki pullarni 

haqiqiy deb o‘ylagan holda o‘tkazishi qasd bo‘lmaganligi uchun jinoyat 

deb hisoblanmaydi. Agar qonunchilik jinoiy qilmishni aybning har qanday 

formasida jazoga sazovor deb hisoblasa, shaxs ijtimoiy xavfli oqibatni 

anglashi mumkin yoki anglashi kerak bo‘lgan hollarda uning harakatlari 

223 

 

---

ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan qilmish uchun jinoiy javobgarlikni 

yuzaga keltiradi. Bunday turdagi xatoga juda ko‘p hollarda yo‘l 

qo‘yiladigan holat sifatida zaruriy mudofaa misol bo‘ladi. «Agar hodisa 

holatlariga ko‘ra, mudofaa choralarini qo‘llagan shaxs  o‘zining 

yanglishganini bilmagan va bilishi ham mumkin bo‘lmagan bo‘lsa»

1

, ya’ni 

qilmishning ijtimoiy xavfli xususiyatiga nisbatan uzrli xato bo‘lganida 

zaruriy mudofaa holatida zarar yetkazish  uchun javobgarlik kelib 

chiqmaydi. Biroq ehtiyotsizlik orqasida  o‘lim yoki sog‘liqqa jiddiy zarar 

yetkazilganda jinoiy javobgarlik kelib chiqsa, aybli xato qilmishning 

ijtimoiy xavfliligiga nisbatan jinoiy javobgarlik kelib chiqishi mumkin, 

ammo qasddan sodir etilgan qilmish uchun emas, balki zaruriy mudofaa 

holatida bo‘lgan, ish holatiga ko‘ra tajovuzning xayoliyligini va o‘zining 

«mudofaalanuvchi» harakatlarining ijtimoiy xavfini anglashi mumkin va 

lozim bo‘lgan shaxsning ehtiyotsizlik orqasida zarar yetkazishi uchun 

javobgarlik kelib chiqishi mumkin

2

. 

Shaxsning jinoyat obyektiga nisbatan xato qilishi sud-tergov 

amaliyotida ko‘p kuzatiladigan holat hisoblanadi. Bu xatoning o‘ziga xos 

xususiyati shundaki, u qasd doirasida namoyon bo‘ladi. Qoida tariqasida 

bunday xatoga yo‘l qo‘yish ayb shaklini o‘zgartirmaydi  faqat mazmun-

mohiyatini, uning tomonlarini aniqlashtiradi.