Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev

qilmishning ijtimoiy xavflilik xususiyatini 

anglash,

  birinchidan, qilmishning haqiqiy mohiyatini, ikkinchidan, uning 

ijtimoiy ahamiyatini bilishni bildiradi. Anglash, tajovuz qaratilgan 

manfaat, qadriyatlarning xususiyati to‘g‘risida tasavvur mavjudligi, ya’ni 

jinoyatning  obyekti, qilmishning mohiyati, uning vositasida tajovuz 

amalga oshiriladigan hamda boshqa jinoyat sodir etishdagi faktik holatlar 

(vaqt, usul, holat)ni namoyon etadi. Bu jarayonlar hammasining aks etishi 

188 

 

---

aybdorning ongida unga jinoyat qonunchiligi bilan qo‘riqlanadigan 

ijtimoiy manfaatlarga qilmishning obyektiv yo‘naltirilganligini, ya’ni 

ijtimoiy xavfni anglash imkonini beradi. Ijtimoiy xavf ostida qilmishning 

haqiqiy belgilaridan tashqarida yotuvchi qandaydir mustaqil elementi 

emas, balki barcha obyektiv belgilarini yuzaga keltiruvchi qilmishning 

yaxlit tarkibi nazarda tutiladi. Shuning uchun ijtimoiy xavfni anglash, 

qilmish faktik belgilarining ijtimoiy tarkibini anglashga olib boradi. 

Jinoyat  subyektining  o‘zini ifodalovchi belgilarini anglash qasdning 

tarkibiga kirmaydi. Masalan, agar 13 yoshli shaxs odam o‘ldirganlik uchun 

og‘irlashtiruvchi holatlarda javobgarlikka tortiladi, hattoki u xuddi shu 

jinoyat uchun javobgarlik 14 yoshdan kelib chiqadi deb o‘ylagan bo‘lsa 

ham. Bundan tashqari, qasd maxsus subyektning belgilarini anglashni o‘z 

ichiga olib, ular aybdorga yuklatilgan maxsus majburiyatlarni buzganlik 

bilan bog‘langan bo‘lib, jinoyatning maxsus belgilari hisoblanadi 

(masalan, mansabdorlik jinoyati). 

Qilmishning ijtimoiy xavfliligini uning huquqqa xilofliligi bilan 

tenglashtirib bo‘lmaydi, ya’ni shaxs o‘zi sodir etgan qilmishi jazo qo‘llash 

tahdidi bilan qonun tomonidan taqiqlanganligidan va bu uchun 

javobgarlikdan umumiy tarzda bo‘lsa ham xabardor bo‘lishi kerak. Ko‘p 

hollarda jinoyatlar huquqqa xilofliligi anglangan holda sodir etiladi. Biroq 

qonunchilik sodir etilayotgan qilmishning huquqqa xilofliligini anglashni 

ayb shaklining tarkibiga kiritmaydi, shuning uchun sodir etilgan 

qilmishning huquqqa xilofliligini aybdor anglab yetmagan hollarida, 

hattoki qonunchilik ignorantia legis neminem excusat

1

 tamoyilini nazarda 

tutsa ham, jinoyat qasddan sodir etilgan deb topiladi. 

Formal tarkibli jinoyatlarda qasdning intellektual tomonini 

qilmishning ijtimoiy xavfliligi va uning ijtimoiy ahamiyati tashkil etadi. 

Yuqorida keltirib o‘tilgan jinoyatlar tarkibini kvalifikatsiya qilishda, sud-

tergov xodimlarining birinchi galdagi vazifasi aybdorning ruhiy 

ko‘rinishini, ya’ni sodir etilayotgan qilmishning ijtimoiy xavfli 

xususiyatini belgilashdir, chunki formal tarkibli jinoyatlarda aybdorning 

qasdi  muayyan ijtimoiy xavfli oqibatni keltirishni istash yoki uning kelib 

1

 

Незнание закона никого не извиняет (лат.). 

189 

 

                                                           

---

chiqishini oldindan ko‘ra bilishni qamrab olishining zarurati bo‘lmaydi. 

Formal tarkibli jinoyatlarni sodir etishda qasdning irodaviy holati 

birmuncha moddiy tarkibli jinoyatlar bilan taqqoslashda chegaralangan va 

faqat u ijtimoiy xavfli qilmishning o‘ziga, ya’ni uning sodir etilishiga 

bo‘lgan irodaviy munosabat bilan tugallanadi.