Harbiy-texnik instituti m. X. Rustambayev

NOTA BENE ! 

Aybning shakli

  –  bu jinoyat sodir etuvchi shaxsning, o‘z qilmishiga 

nisbatan bo‘lgan munosabatini ifodalovchi ong va iroda elementlarining 

jinoyat qonuni bilan o‘rnatilgan o‘zaro bog‘liqligi (birikmasi)dir. 

 

Qonunchilik tuzilish shakliga muvofiq, aybning tuzilishi 

qasd

  va 

ehtiyotsizlik

  shaklida bo‘ladi. 

JK 20-moddasiga

  muvofiq, «Ushbu 

Kodeksda nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli qilmishni qasddan yoki 

ehtiyotsizlik orqasida sodir etgan shaxs jinoyat sodir etilishida aybdor deb 

topilishi mumkin». 

Aybning har bir shakli bir necha turlarga bo‘linadi. Qasd to‘g‘ri va 

egri qasdga bo‘linadi 

(JK 21-moddasi)

, ehtiyotsizlik esa, o‘z-o‘ziga 

ishonish va beparvolikka bo‘linadi 

(JK 22-moddasi)

. 

Jinoiy tajovuzning xususiyati va shaxsning o‘zi sodir etgan qilmishiga 

bo‘lgan munosabatining ba’zi darajalarida namoyon bo‘lganidek, har 

qanday ijtimoiy xavfli qilmish qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir 

etiladi.  

181 

 

---

To‘g‘ri yoki egri qasdda intellektual element harakat 

(harakatsizlik)ning ijtimoiy xavfini anglashni va ijtimoiy xavfli 

oqibatlarining kelib chiqishi mumkinligini yoki muqarrarligini yoki faqat 

ularning kelib chiqish imkoniyatini oldindan ko‘ra bilishni (egri qasdda) 

ifodalaydi, irodaviy element esa, xohish (to‘g‘ri qasdda) yoki ongli 

ravishda yo‘l qo‘yishda yoki unga beparvo munosabatda bo‘lishda (egri 

qasdda) ifodalanadi. 

Jinoiy  o‘z-o‘ziga ishonishda, intellektual element o‘z-o‘ziga 

ishonishning ijtimoiy xavfli oqibatlarining kelib chiqishi ehtimolini 

oldindan ko‘ra bilishda va ularning oldini olishga yetarli  asoslar 

bo‘lmaganida, irodaviy element esa, ularning kelib chiqishini istamaslikda, 

ularning oldini olishga intilishda ifodalanadi. 

Jinoiy beparvolik uchun intellektual va irodaviylikni inkor etuvchi 

elementlar xosdir, ijtimoiy xavfli oqibatlarga mumkin va zarur bo‘lgan 

muayyan intellektual munosabatning, ya’ni shaxsning bu oqibatlarni 

ko‘rishining va oldindan ko‘ra bilishligining mavjud emasligi xosdir. 

Irodaviy jarayonning mohiyati, aybning qasdli shaklida shaxsning o‘z 

xatti-harakatlarini ongli ravishda oldindan belgilangan yoki oldindan ko‘ra 

olishi mumkin bo‘lgan maqsadiga yo‘naltirishida, ehtiyotsizlikda esa, o‘z 

xatti-harakatlarining oqibatlarini o‘ylamasligida va e’tiborsizligi natijasida 

ijtimoiy xavfli oqibatlarning kelib chiqishida ko‘rinadi. Ehtiyotsizlikning 

irodaviy elementining o‘ziga xos xususiyati shundaki, unda shaxs kerakli 

ruhiy zo‘r berishni, ruhiy kuchni ishlatmaydi, ijtimoiy xavfli oqibatlarni 

keltirib chiqarish imkoniyatiga ega bo‘lsa ham, ijtimoiy xavfli oqibatlarni 

keltirib chiqarishdan qochadi.  

Sud tomonidan shaxsning xususiyatini va uning sodir etgan qilmishiga 

munosabatini hisobga olgan holda, unga jazo tayinlanayotgan vaqtda ruhiy 

ko‘rinishlari ham hisobga olinadi. 

Ayb faqat yuridik jihatdan qonunchilik tomonidan belgilangan forma 

va shakllarda mavjud. Shu bilan birga qonunchilik aybning boshqa 

shaklini, ya’ni jinoyat sodir etishda qasd va ehtiyotsizlikni ajratib 

ko‘rsatadi (

JK 23-moddasi

  –  qilmishga nisbatan  qasd va kelib chiqqan 

oqibatlarga nisbatan ehtiyotsizlik). 

182 

 

---