Harbiy-texnik instituti konstitutsiyaviy huquq

partiyalar tomonidan taklif etilishi kerak”
244
. “104-moddada qishloq 
kengashlarining mustaqil iqtisodiy asosini qayd etish zarur”
245
. 104-modda 
quyidagi mazmunda bayon etilishi kerak: “Shaharcha, qishloq, ovul, 
mahallalarda fuqarolarning yig’inlari o’zini o’zi boshqarish organlari 
bo’lib, ular 2,5 yil muddatga Kengash raisi (oqsoqoli) va uning 
maslahatchilarini saylaydi”
246
. 
1992-yil 21-noyabrda Konstitutsiya loyihasi ikkinchi marotaba 
umumxalq muhokamasiga qo’yildi. Konstitutsiyaviy komissiyaga mazkur 
institutni yanada rivojlantirish masalalari bo’yicha takliflar kelishi 
to’xtamasdi.
1992-yil 8-dekabrda O’zbekiston Respublikasi o’n ikkinchi 
chaqiriq Oliy Sovetining o’n birinchi sessiyasida O’zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilindi. O’zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasining 105-moddasiga ko’ra, “Shaharcha, qishloq va 
ovullarda, shuningdek, ular tarkibidagi mahallalarda hamda 
shaharlardagi mahallalarda fuqarolarning yig’inlari o’zini o’zi 
boshqarish organlari bo’lib, ular ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) 
va uning maslahatchilarini saylaydi. O’zini o’zi boshqarish organlarini 
saylash tartibi, faoliyatini tashkil etish hamda vakolat doirasi qonun
bilan belgilanadi”.
Mazkur konstitutsiyaviy qoidani mantiqan davom ettirish 
“Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari to’g’risida”gi Qonun 
loyihasini ishlab chiqishni taqozo etdi. 1993-yil 27-iyulda “Fuqarolarning 
o’zini o’zi boshqarish organlari to’g’risida”gi Qonun loyihasi umumxalq 
muhokamasiga qo’yildi
247
. 
“Loyihaga ko’ra, qishloq yashash punktlaridagi mahallalarda 
fuqarolar yig’inlari ikki pog’onali bo’ladi: mahalla yig’ini va qishloq 
yashash punkti yig’ini. Ularning vakolatlarini ajratib berish lozim. Axir, 
qishloq yashash punktlardagi fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish 
243
ЎзР
МДА
. 1992 
йил
8 
декабрда
12-
чақириқ
Олий
Советнинг
XI 
сессиясида
қабул
қилинган
Ўзбекистон
Республикаси
Конститутициясининг
материаллари
. // 
К
.
Махмудов
. 
М
.69. 
О
.1. 
Т
.6. 
Б
.29. 
244
ЎзР
МДА
. 1992 
йил
8 
декабрда
12-
чақириқ
Олий
Советнинг
XI 
сессиясида
қабул
қилинган
Ўзбекистон
Республикаси
Конститутициясининг
материаллари
. // 
О
.
Полвонов
. 
М
.69. 
О
.1. 
Т
.6. 
Б
.129. 
245
ЎзР
МДА
. 1992 
йил
8 
декабрда
12-
чақириқ
Олий
Советнинг
XI 
сессиясида
қабул
қилинган
Ўзбекистон
Республикаси
Конститутициясининг
материаллари
. // 
О
.
Бобоев
. 
М
.69. 
О
.1. 
Т
.7. 
Стр
.241. 
246
ЎзР
МДА
. 1992 
йил
8 
декабрда
12-
чақириқ
Олий
Советнинг
XI 
сессиясида
қабул
қилинган
Ўзбекистон
Республикаси
Конститутициясининг
материаллари
. // 
В
.
А
.
Омельянов
. 
М
.69. 
О
.1. 
Т
.18. 
Б
.88. 
247
Халқ
сўзи
. 1993 
йил
27 
июль
. 

---

587 
organlari – hozirgi posyolka, qishloq, ovul xalq deputatlari kengashlari 
ijroiya qo’mitalarining davomchilari-ku. Bir qator davlat funksiyalari: 
fuqarolik holati (tug’ilish, nikoh, o’lim va boshqa) aktlarni ro’yhatdan 
o’tkazish, notarial xizmatlar (bir qator bitimlarni tasdiqlash), ba’zi
soliqlar, yig’imlarni yig’ish va boshqa vazifalar kimning zimmasiga 
yuklatiladi?”
248
.
Qonun loyihasiga doir turli takliflar bildirildi: “havolaki normalarni 
qisqartirish maqsadga muvofiq, ular qonunda o’nlab joyda uchraydi”
249
. 
“Bizning fikrimizcha, “Yakunlovchi qoidalar” bo’limida noaniqliklar 
va ziddiyatlar mavjud. Loyihaning 24-moddasida o’zini o’zi boshqarish 
organlarining qonunchilikka zid bo’lgan aktlari xalq deputatlarining
rayon, shahar Kengashlari yoki tegishli xokimlar tomonidan bekor 
qilinadi, deb ta’kidlangan, keyingi 25-moddada esa, o’zini o’zi boshqarish 
organlari, raisning (oqsoqolning) xatti-harakatlari ustidan sud tartibida 
shikoyat qilinishi mumkin deyilgan. Bunday vaziyatda o’zini o’zi 
boshqarish organlarining xatti-harakatlari ustidan qanday asoslarda 
ma’muriy tartibda, qandaylari sud tartibida shikoyat qilinishi mumkinligi 
aniq emas. Bu yerda, ma’muriy tartibda ham, sud tartibida ham shikoyat 
berish uchun huquqiy asoslarni aniq ifodalab berish zarur”
250
. 
1993-yil 2-sentabrda “Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari 
to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasining Qonuni kuchga kirdi. 
Bu Qonunning ijobiy tomoni shunda ediki: u gorsovetga “ko’makchi 
organ” degan eski ifodani bartaraf etdi, unda o’zini o’zi boshqarish 
organlarining iqtisodiy hamda, mulkchilik va mustaqil hisob raqamlari 
shaklidagi, moliyaviy asoslari o’z aksini topdi.
Lekin, barcha ijobiy jihatlarga qaramay, uning mahalla vakolatlarini 
kuchaytirish nuqtayi nazaridan real o’rni juda kuchsiz edi. “Mahalla 
qo’mitalari ko’proq qonuniy vakolatlarga, mahalliy muammolarni 
yechishda ko’proq ovozlarga ega bo’lishini xohlardik”, degan fikr
tez-tez eshitilib turdi
251
. Endi mahallalarda yoshlarni ishga joylashtirish, 
248
Н
.
Киселёв
. 
Власть
и
самоуправление
: 
двуединый
процесс
(
Ҳокимият
ва
ўзини
ўзи
бошқариш
: 
бир
бутун
жараён
). // 
Народное
слово
, 1993 
йил
11 
август
.
249
М
.
Файзиев
. 
Конституция
и
развитие
законодательства
(
Конституция
ва
қонунчиликнинг
ривожланиши
) . // 
Народное
слово
, 1993 
йил
21 
август
. 
250
Н
.
Киселёв
. 
Власть
и
самоуправление
: 
двуединый
процесс
(
Ҳокимият
ва
ўзини
ўзи
бошқариш
: 
бир
бутун
жараён
. // 
Народное
слово
, 1993 
йил
11 
август
. 
251
Т
.
Сиддиков
. 
Надеемся
услышат
голос
махалли
(
Маҳалла
овозини
эшитишади
деб
умид
қиламиз
). // 
Народное
слово
. 1993 
йил
6 
февраль
. 

---

588 
mehnat bozorida vaziyatni o’zgartirishga qodir kichik korxonalar yaratish
zarurligi haqida fikrlar ko’proq yangradi
252
.
Barcha salbiy va ijobiy jihatlarga qaramasdan, butun bir tarmoqni 
tartibga soluvchi, Qonun shaklidagi me’yoriy aktning qabul qilinishi 
oldinga qo’yilgan qadam edi.
Keyinchalik, mahalla vazifalari kengaydi va u o’ta muhtojlarga 
nafaqa (budjet mablag’laridan) berish, ko’chalarni obodonlashtirish, kam 
ta’minlanganlarning uylarini ta’mirlash bilan shug’ullandi. Ma’naviy 
muhit va inson omili shakllanishiga mahallaning ta’siri katta edi.
Asta-sekin mahalla yangi davlat tuzilmasining tarkibiy qismlaridan biri 
bo’lib bordi.
Yuz yillik an’analar, turmushimizning zamonaviy sur’ati va uslubini 
aks ettiruvchi, yangi asosda qayta tiklandi.
“Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari to’g’risida”gi Qonun 
zamon bilan hamnafas ravishda yangi tahrirda 1999-yilning aprelida
qabul qilindi. Keyinchalik 2013-yilning 22-aprelida mazkur qonun yangi 
tahrirda qabul qilinib ommaviy axborot vositalarida e’lon qilindi. Shu 
bilan bir qatorda 2004-yilning 29-aprelida “Fuqarolar yig’ini raisi 
(oqsoqoli) va uning maslahatchilari to’g’risida”gi qonun qabul qilindi, 
uning yangi tahriri esa 2013-yilning 22-aprelida ommaviy axborot 
vositalarida e’lon qilindi, 2018-yil 15-oktabrda mazkur qonunning nomi 
“Fuqarolar yig’ini raisi (oqsoqoli) saylovi to’g’risida”gi Qonunga 
o’zgartirildi. 
Mahalla institutida tub burilishni 2017-yilda 3-fevral qabul qilingan 
“Mahalla institutini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 
Prezident Farmoni bo’ldi. 
Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari faoliyatini 
muvofiqlashtirish bo’yicha: 
–respublika kengashi; 
–Qoraqalpog’iston Respublikasi; 
–viloyatlar va Toshkent shahar; 
–tumanlar va shaharlar fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari 
faoliyatini muvofiqlashtirish bo’yicha hududiy kengashlarfuqarolar 
yig’inlarining uyushmasi shaklida tashkil etildi. 
252
Е
.
Степанович
. 
Семья
– 
начало
всех
начал
(
Оила
барча
бошланишларнинг
бошланишидир
). // 
Народное
слово
. 1997 
йил
11 
декабрь
. 

---

589 
O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, Qoraqalpog’iston 
Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi raisi, viloyatlar va Toshkent shahar, 
tumanlar va shaharlar hokimlariga tegishli Respublika kengashi, 
hududiy kengashlarga jamoatchilik asosida raislik qilish vazifasini 
yuklatildi. 
Xo’sh, davlat va nodavlat organlarining bunday o’zaro birikishining 
ijobiy jihatlari nimadan iborat? 
Oxirgi paytda respublikamizda “hokimiyatlarning o’zaro bir-biriga 
singib kirishi” an’anasi kuzatilmoqda. Masalan, ko’pgina mansabdor 
shaxslarning parlament palatalari tomonidan tasdiqlanishi, Prezident 
tomonidan sudyalarning lavozimiga nomzodlar bo’yicha taklif 
kiritilishi, ularning parlament palatalari tomonidan tasdiqlanishi shular 
jumlasidandir. Hokimiyatlarning ushbu o’zaro munosabati Qonun 
asosida ularning tashkiliy-funksional jihatdan yaqinlashuvida va 
o’zaro nazoratning kuchayishida o’z ifodasini topadi.
Mazkur, an’anabu yerda, hokimiyat bo’linishi prinsipidan 
yiroqlashishni emas, aksincha, “bir-birini muvozanatda saqlash va 
o’zaro tiyib turish” prinsipining amalga oshirilishini rivojlantirishni 
nazarda tutadi.
Yuqoridagi Prezident Farmoniga asosan “Mahalla iftixori” ko’krak 
nishoni joriy etildi. 
Bugungi kunda, O’zbekiston hududida 8999 ta mahalla faoliyat 
yuritmoqda. Mustaqillik davrida fuqarolar o’zini o’zi boshqarish 
organlarining 413 nafar xodimi davlat mukofotlari – orden va medallar 
bilan mukofotlangan, ulardan 254 tasi fuqarolar yig’inlari raisi (oqsoqoli), 
123 tasi maslahatchi, 7 tasi mas’ul kotib, 6 tasi turli komissiya a’zolari.