Harakat asosini orientirlash tushunchasi

2-savol: Huquqbuzarlik tushunchasi, belgilari va tarkibi.

Huquqiy hatti-harakatning teskarisi – huquq buzilishi, ya`ni noqonuniy hatti-harakat hisoblanadi. Huquq buzilishi shaxsga, mulkka, davlatga yoki umuman jamiyatga zarar keltiruvchi ijtimoiy xavfli, qonunga qarshi harakatdir. Ushbu tushuncha huquq buzilishining quyidagi beshta muhim belgisini о`z ichiga oladi.

Birinchidan, huquq buzilishi ijtimoiy xavfli hususiyatiga ega, ya`ni muayyan zarar keltiradi yoki shaxs, mulk, davlat, jamiyat uchun ayni holda xavf tug`diradi. Huquqiy adabiyotlarda nojо`ya hatti-harakat ijtimoiy xavf ekanligi yoki juda og`ir qonun buzish turi ekanligi haqida munozaralar mavjud. Fikrimizcha, har qanday qonun buzish ijtimoiy xavflidir. Aks holda qonunchilikka muvofiq har bir huquq buzilishi uchun belgilangan jazo muddatini qanday tushunish mumkin?

Ba`zi vaqtlarda jazo qilmishga nisbatan og`ir va qattiq belgilanadi. Shuningdek, sodir qilingan jinoyat uchun jarima sifatidagi javobgarlik, jamoa tanbehi belgilansa, ma`muriy nojо`ya hatti-harakat uchun ikki oylik majburiy mehnatga yoki о`n besh kunga qadar ma`muriy qamoqqa tortilishi mumkin. Alohida olingan ijtimoiy xavfli harakat ochiq-oydin bо`lmasligi (yо`lovchining chorrahadan qizil chiroqda yoki taqiqlangan yerdan о`tishi) mumkin, basharti bu nojо`ya harakat jamoat joyida bо`lsa, u ochiq-oydin bо`ladi va yaqqol kо`zga tashlanadi.

Ikkinchidan, huquq buzilishi zid hatti-harakat hususiyatiga ega. Agar ijtimoiy xavf –huquq buzilishining ichki belgisi bо`lsa, zid hatti-harakat uning tashqi xususiyati hisoblanadi. Huquq buzilishi –huquqqa qarshi qaratilgan va ayni xolda unga teskari hisoblanadi. Ijtimioiy xavflilik qonun buzilishining zid hatti-harakatiga bog`liq bо`ladi. Agar xatti-harakat alohida olingan shaxs yoki jamiyat uchun xavfli hisoblansa, u vaqtda huquqiy normalar bilan man qilinadi. Huquq buzilishi ijtimoiy xavfli xatti-harakatning yuridik ifodasidir.

Uchinchidan, huquq buzilishi faqat odamlar tomonidan sodir etiladi. Huquq tarixidan ma`lumki, hayvonlar ham ba`zi vaqtlarda qonun buzilishining subyekti bо`lib hisoblangan. О`rta asrlarda ba`zi mamlakatlarda tо`ng`izlar, sichqonlar, kalamushlar, itlar va h. k. jinoyat sodir qilganlar, shunga kо`ra barcha yuridik qoidalarga muvofiq, ularni sud qilishgan: bu haqda tergov olib borilgan, ular sudga chaqiriq varaqasi orqali chaqirilgan, prokuror va himoyachi sudda nutq sо`zlagan, sud hukmi chiqarilgan va ijro qilingan.

Huquq buzilishi har qanday shaxs tomonidan emas о`zi uchun hisob bera oladigan va muayyan xulq-atvorni boshqara oladigan shaxs tomonidan qilingan hatti-harakatdir. Shuning uchun о`ziga xisobot bera olmaydigan (yoki layohatsiz aqli norasolar) shaxslar, shuningdek, yoshlarning harakatlari qonun buzilishi hisoblanmaydi.