Har bir millat va xalqning uning madaniyati va ma`naviyatining ko`zgusi- uning adabiyotida ekanligi shubxasiz

Raqs zanjeer pehan kar bhi kiya jata hai
Siz qullik odobidan bexabarsiz.
Ba'zan zanjirlar taqib, (ular oldida) raqsga tushish kerak.
Yuqoridagi nazm kino prodyuseri Riaz Shahidning "Zarqa" (1969) filmida Mehdi Hasanning vokaliga kiritilgan va 1969 -yilda Pokistonda omma orasida super-xit kino qo'shig'iga aylangan.
"Zulm Rahay Aur Amn Bhi Ho, Kaya Mumkin Hai Tum Hi Kaho" Yeh Aman (1971) filmida Nur Jehan va Mehdi Hassan tomonidan kuylangan, matni Habib Jalib va musiqasi A. Hamidga tegishli. Ushbu film qo'shig'i ham juda mashhur bo'ldi.
Bxutto hukumati
1972- yilda Hindiston bilan 1971- yilgi urushdan keyin Pokistonda Zulfiqor Ali Bxutto hokimiyat tepasiga keldi va sobiq Sharqiy Pokistondan Bangladesh deb nomlangan yangi mustaqil davlat paydo bo'ldi. Sobiq G‘arbiy Pokistonda hokimiyat tepasiga Zulfiqor Ali Bxutto keldi, keyin shunchaki Pokiston deb nomlandi.
Bxutto vafotidan keyin Habib Jalib quyidagi she’r yozgan:
ٹوٹا ہے کہاں اس کا جادو
اک نعرہ بنا ہے اس کا لہو
ثابت ہوا دھڑکن دھڑکن پر وہ شخص حکومت کرتا تھا
لڑتا تھا وہ اپنے جیسوں سے ہم سے تو محبت کرتا تھا
Uning sehri qayerda?
Uning qoni bir shior bo’ldi.
Ma'lum bo'lishicha, erkak yurak urishini boshqargan
U janjal qilardi, bizni tengdoshlari kabi sevardi.
General Ziyo ul-Haq diktaturasi davrida Jalib Ziyoga she’r yozib, unda u qanday qilib zulmatni Ziyo deb yozishni so‘radi (Ziyo urdu tilida tom ma’noda nur degani).
Nurdek zulmat, Tong shabadasidek issiq cho'l shamoli
Qanday qilib odamni Xudo deb yozishim mumkin?
1988-yilda general Ziyo ul-Haq o‘limidan so‘ng hokimiyat tepasiga Benazir Bxutto keldi va Habib Jalibni ozod qildi. Millatning ahvolidan hafsalasi pir bo'lib, demokratiyadan keyin biror o'zgarish sezdimi, degan savolga u shunday dedi:
حال اب تک وہی ہیں فقیروں کے
دن پھرے ہیں فقط وزیروں کے
ہر بلاول ہے دیس کا مقروض
پاؤں ننگے ہیں بے نظیروں کے

Haal ab tak wahi hain faqiroan kay
Din phiray hain faqat waziroan kay
her Bilawal hai Dais ka maqrooz
paoon nangay hain Benazeeroan kay

Hozirgacha kambag'allarga ham xuddi shunday

Faqat vazirlar uchun kunlar sanaladi.
Har bir bilavol yurtdan qarzdor
Tengsizlarning oyoqlari yalang

Habib Jalib 1993-yil 12-martda vafot etdi va Sabzazar Lahordagi Shoh Farid qabristoniga dafn qilindi.

1964 -yilda Jalib Fotima Jinna xonimni Ayubga qarshi prezidentlik kampaniyasida faol qo‘llab-quvvatladi va Jinna xonim haqida yana bir mashhur she’r yozdi.
Zulfiqor Ali Bxutto hokimiyat tepasiga kelganida, uning ijtimoiy-siyosiy qarashlari (anti-kapitalizm) va PPP manifestining o'xshashligi tufayli Jalib biroz tinchlikka ega bo'ladi deb taxmin qilingan. Biroq, bunday bo'lmasligi kerak edi. Bxutto Dakka taslim bo'lganidan keyin zaiflashgan armiya ortidan kuchayib borgani sari, PPP manifesti va hukumat siyosati o'rtasidagi tafovut yanada kengaydi. Jolib Bxutto hukumatiga qarshi ovoz chiqarib, avvalgidek qamoqqa tashlandi.
Bxutto boshqa harbiy diktator general Ziyo-ul-Haq tomonidan osib o'ldirilganida, Jolib harbiy hukmdorning "adolatiga" qarshi she'r yozdi va shu bilan yangi harbiy boshqaruvga qarshi yana bir to'qnashuvni boshladi. Demokratiyani tiklash harakatida faol qatnashib, Ziyo rejimining qiyinchiliklariga duch keldi va yana qamoqqa tashlandi.
Habib Jalib tomoshabin emas, faol futbolchi edi. Uning she’riyatida ommaning yurak urishi aks etgan. U Pokiston xalqining, ayniqsa, mazlum ommaning haqiqiy “vakili” edi. U turli mavzular, shaxslar, voqealar va jamiyatning dardlari haqida yozgan. U o'z she'riyatidan ijtimoiy adolatsizlik, zulm va hokimiyatni suiiste'mol qilish va hokazolarga qarshi kurash vositasi sifatida foydalangan. Uning she'riy asarlari birgalikda ko'rib chiqilganda, Pokistonning ijtimoiy-siyosiy xronologiyasi kabi ko'rinadi.
Jalib arzimagan va tartibsiz daromadiga qaramay, hech qachon printsiplar va qadriyatlardan voz kechmadi va 1993 - yil 12- martda vafotigacha ozodlik, adolat va insoniylik uchun kurashini davom ettirdi.

Shoir Gauhar Razo shunday deydi: “Albatta, biz Jalibni ham, uning dostorini ham bilar edik, ikkalasini ham sevardik. Ammo men Dastoorning oldingi norozilik namoyishlarida yoki hatto Favqulodda vaziyat paytida ishlatilganini ko'rmaganman. Aynan 2014-yildan keyin Jalib asarlaridan ko‘proq iqtibos keltirilmoqda. Ushbu norozilik namoyishlari paytida Dasturning mashhurligi yuqori darajaga ko'tarildi va hind namoyishchilari buni hech qachon bo'lmaganidek nishonlamoqda.

Raza qo‘shimcha qiladi: “Dasturda, ya’ni tizim yoki tuzilmani anglatuvchi Jolib bu mamlakat konstitutsiyasini rad etadi. Bunday qarshilik she'rlari fashizm kuchaygan davrda, Pokiston, Germaniya, Lotin Amerikasi va hozirgi Hindistonda bo'lgani kabi mashhur bo'ldi. Xuddi shunday zulm Hindistonda ham boshlangan. Jalib kabi bu yerda yoshlar va oddiy xalq konstitutsiya uchun kurashmoqda. Hukumat uni buzishiga yo'l qo'ymaydi. Dasturning so'zlari va tasvirlarida ular o'zlarining tashvishlariga mos ifodalarni topadilar.

O‘tgan yili olamdan o‘tgan bo‘lsam edi

Bu qayg'ular ham o'tgan yili tugar edi.
So'rovda ko'tarilgan qo'llar endi qo'rquvdan falaj bo'lib qoldi
O'tgan yili mening homiylarim bunday emas edi
— Habib Jalib, “Mening tug‘ilgan kunim”, 1975- yil

Agar urdu tili aslida Nozir Akbarobodiydan keyin qaysidir xalq shoirini dunyoga keltirgan bo‘lsa, u bundan 90 yil avval 24 martda tug‘ilgan Habib Jolibdir, u ham Nozir kabi xalq odami, uning turmush tarzi edi; fikrlash va his qilish uslubi; uning qadriyatlari, mehrlari va nafratlari xalqqa bo'lgan. Xalqning dardi, dardi, tilak va umidlarini o‘z tiliga tarjima qiladi. Minglab va millionlab odamlar Jolibga sajda qiladilar va uning misralarini tinglarkan, o'zlarini nazorat qilib bo'lmas darajada his-tuyg'ularga berilishadi; ularning sig'inishlari va aqldan ozishlari asossiz emas.

Yunon mifologiyasining qahramoni Prometeyning jinoyati shundaki, u insonga olovdan foydalanishni o‘rgatgan; va bu bilan u odamlarga ilohiy bir sirni ochib berdi. Ushbu jinoyati uchun xudolar Prometeyni toshga bog'lab qo'yishdi, u erda tulpor kun bo'yi uning go'shtini yeydi. Bu azobli jazoga qaramay, xudolar undan istig'for so'rashini va bu azobdan qutulishlarini so'raganda, u bu azobni qabul qildim, lekin ularning bandaligi qabul qilinishi mumkin emasligini aytdi.
Endi bu sir, ertak, aks holda ong va ongning tabiati hech qachon xudolar saroyidan kelmaydi. Darhaqiqat, inson doimo o‘z tajribasi, mushohadalari va aql a’zolari yordamida tushuncha va idrok cho‘qqilariga erishgan. Tarixning har bir davrida bizni o‘zlikni ozod qilish saboqlarini o‘rgatgan, ijtimoiy ongimiz alangasini o‘tkirlashtirgan shunday jasur qalblarni uchratish mumkin.

Shu nuqtai nazardan, Ayubxonning diktaturasi bu qorong'u davrda Adolat Kayoniy va Jolibning paydo bo'lishi bilan doimo yodda qoladi. Qachonki Pokistonning haqiqiy tarixi yozilsa, dunyo biladiki, boshqalar qo'rquv va qo'rquv muhitida nafas olishdan qo'rqishganda, ular hayotning qonini xalqning cho'kayotgan tomirida aylanardi.

Tikanlarning chanqog'ini o'chirish Habib Jolib hayotining taqdiriga aylandi; g‘amga davoning xushxabarini aytish esa uning borliq odati bo‘ldi. Bir ko‘zi bilan yig‘lab, bir ko‘zi bilan kulsa, yig‘i ham, kulgisi ham odamlarga ishora edi; xalqning ayanchli ahvoliga yig‘lab, ularning yorug‘ kelajagi uchun kuldi. Uning she'riyati mag'lubiyat chaqiruvi, shuningdek, haqiqatga bo'lgan ishtiyoqning inkor qichqirig'idir.
Ba’zan o‘ylab qolaman, bu chang-to‘zon darveshning bu qadar bo‘ysunish jur’ati qayerdan paydo bo‘ldi? Bu mehribon, muloyim odamni yovuzlikka qarshi kurashishga va haqiqatni tan olishga undagan kuch nima? Darhaqiqat, bu kuch xalqning sevgisi edi va ruh va ishtiyoq bag'ishlagan hayvon buloq esa xalqning kuchi edi.
Habib Jolib o‘z shaxsiyati va she’riyatini xalqqa bag‘ishlagan edi. Uning she’riyati ta’sirchan timsol va metafora tayoqchalaridan foydalanib yurmaydi. U ijtimoiy tengsizliklarga qarshi chiqadi va buni ochiqdan-ochiq qiladi. U buni baxmal bilan o'rab qo'ymaydi, chunki uning e'tiqodiga ko'ra, haqiqatni kuzatish haqidagi har qanday suhbat to'g'ridan-to'g'ri va yashirin bo'lmasligi kerak.
Uni xalq shoiri desak xato bo‘lmaydi, chunki boshqa urdu shoirlaridan farqli o‘laroq, Jolib so‘zlashuv uslubiga amal qilgan va uning ruh va shijoat bilan aks-sado beradigan so‘zlari bilan katta auditoriyani o‘ziga jalb qila olgan.
Shuningdek, u Habib Jolibni ko‘p o‘qishiga sabab, u sotsializmning murakkab g‘oyalarini qabul qilib, ularni mahalliy siyosat, she’riyat va hazil-mutoyibaga aylantirgani uchun ekanligini qo‘shimcha qildi.

"Aslida, siyosat yoki adabiyot talabasi Jolibning she'rlarini ketma-ket o'qish va nafaqat ular yozilgan kontekstni, balki ular ifodalagan kurashlarni ham tushunish orqali Pokiston xalqining butun tarixini qayta aytib berishi mumkin edi", dedi Rehman.

“Odamlar mendan Jolib vafot etganidan keyin yigirma yildan ko‘proq vaqt o‘tgandan keyin qanday qilib Pokiston xalqi uchun ahamiyatli bo‘lib qolishi mumkinligi haqida tez-tez so‘rashadi”, dedi u. "Mening javobim oddiy, u zolim kuchlar hokimiyatda qolish uchun tik turgan ekan, u dolzarb bo'lib qoladi. Jolibning o'zi yozganidek:"
Uning “Dastur” va “Musher” she’rlari birinchi marta o‘qigan paytlari kabi hali ham mashhur; Musher bir necha yil oldin Laal guruhi qo'shiq kuylaganida mashhurlik oshdi.
Laallik doktor Taymur Rahman Jolib haqida shunday dedi:
"Habib Jolibning eng ajoyib jihati shundaki, u bir qancha fundamental darajalarda ikonoklast boʻlgan. Birinchidan, u kapitalizm, neokolonializm va feodalizmning hozirgi hukmron boʻlgan ijtimoiy-iqtisodiy tizimiga mutlaqo qarshi edi. U oʻz hayotini ilgʻor gʻoyalar himoyachisi sifatida oʻtkazdi. Harakat, soʻl, Pokiston... Aslida, ishchilar va dehqonlar ommasi uchun uning eng ommaviy himoyachisi boʻlgan desak, xato boʻlmaydi”.
Musiqachi va qo'shiqchi Ali Aftob Said ham o'zining fe'l-atvori tufayli Jolibga o'xshagan odam bo'lmaydi, degan fikrda edi.

"Habib Jolib o‘z she’riyati bilan chegaralanib qolgan inqilobchi emas edi, balki u hayotida ham inqilobchi bo‘lgan. U qattiq kasal bo‘lib qolganda ham hukumatdan bir tiyin ham olishni rad etgan, aksincha, sobiq bosh vazir Benazir Bxuttoga aytgan. kim uni chet elga olib ketishni turib oldi, "ye jo baaqi ward pe paray hain woh nazar nahi arahe? (Bo‘limdagi qolgan bemorlarni ko‘ra olmaysizmi?), - dedi Said.

“Tariximizda davlat homiyligisiz omon qolgan san’atkorlar ko‘p bo‘lishi mumkin emas — Jolib shunday qilgan yagona shaxs. U men uchun ilhom bo‘lib turadi, chunki Jolib davrida ko‘plab buyuk shoirlar bo‘lgan, lekin uning nomi saqlanib qolgan. Uning fe’l-atvori sofligi tufayli tirik. Xuddi shunday mendan boshqa ko‘plab buyuk san’atkorlar borki, ular yaxshi ish qilmoqdalar, lekin men qahramonlar Habib Jolib kabi meros qoldirishi mumkinligini his qilaman”, deya qo‘shimcha qildi u.
“Jasorat, qahramonlik, jasorat va inson huquqlari va davlat xizmatida fidokorona xizmatlari uchun” turli nominatsiyalar bo‘yicha o‘n to‘qqizta mukofot berildi.
Prinsiplardan hech qachon murosaga kelmasligi, turli mashaqqatlarni, jumladan, qamoqlarni boshidan kechirgan shoir Habib Jolib “Nishon-i Imtioz” (vafotidan keyin) bilan taqdirlandi. Mukofotni uning qizi Tohira Habib oldi.
“Dawn” gazetasining sobiq bosh muharriri marhum Ahmad Ali Xon “Hilol-i-imtioz” mukofoti bilan taqdirlandi, uni qizi Navid Ahmad Tohir qabul qildi.
“A” darajasidagi imtihonda “21 As”ni qoʻlga kiritib, jahon rekordini oʻrnatgan islomobodlik talaba Ali Moin Navazish “Ishkorlik faxri” mukofotiga sazovor boʻldi.
Lahordagi terakt paytida Shri-Lanka kriket jamoasi xavfsizligini o'zining jasorati va aqli borligi bilan ta'minlagan haydovchi Mehr Muhammad Xalil Tamgha-i Shujaat mukofoti bilan taqdirlandi.
Pekinda boʻlib oʻtgan tantanali marosimda professor Xu Chjixonga Pokiston oldidagi ulkan xizmatlari hamda Pokiston-Xitoy munosabatlarini mustahkamlashdagi roli uchun Hilol-i-Quaid-i-Azam mukofoti topshirildi.
Mukofotni professor Chjihongga elchi Masud Xon Prezident Osif Zardoriy nomidan Milliy bayram tantanasida topshirdi.

Marosimda oʻqilgan iqtibosda “Pekin universiteti prezidenti professor Xu Chjixon hayot haqidagi fanlar sohasidagi taniqli olimdir. U ta'lim sohasida Pak-Xitoy hamkorligini mustahkamlashga katta intilishini namoyish etdi.`

U Pekin universitetida Pokistonni o'rganish markazini tashkil etishda muhim rol o'ynadi. Uning qo'llab-quvvatlashi va hamkorligi bilan markaz Pokiston bilan bog'liq ilmiy almashinuvlar, tadqiqotlar va nashrlar bo'yicha ulkan va keng ko'lamli dasturni boshladi.
U o'zining qiziqqan sohasi bo'yicha butun dunyoda e'tirof etilgan 200 dan ortiq maqola va hisobotlarni nashr etgan. Ziyofatda Xitoyning yuqori martabali rasmiylari va diplomatik korpus vakillari ishtirok etdi.

Habib Jalib she'riyati orqali odamlarni ijtimoiy va siyosiy huquqlari haqida xabardor qilgan. Uning yorqin fikrlari oddiy odamlarning yomon ahvoliga “hayot qoni”ni berdi. Habib Jalibning yana bir xislati shu ediki, u butun umri davomida odamlarga sodiq qoladi. Unga "Xalq shoiri" (shaair-e avaam) unvonini berishdi.

O‘zining zamondosh siyosatchilari va shoirlaridan farqli o‘laroq, Jalib unga tavsiya qilingan ommaviy huquq g'oyalari bilan hech qachon murosaga kelmadi.Habib Jalibning tinchlik haqidagi qarashlari uning daholigidan dalolat beradi.
دیپ جس کا محلات ہی میں جلے
چند لوگوں کی خوشیوں کو لے کر چلے
وہ جو سائے میں ہر مصلحت کے پلے
ایسے دستور کو صبح بے نور کو
میں نہیں مانتا میں نہیں جانتا

Habib Jalib 1993-yil
Jalib xalq tuyg’ularining ovoziga aylandi va bu harbiy va fuqarolik avtokratlaridan qanday qutulish kerakligidan xabardor qildi.
Habib Jalib o‘z she’riyati orqali ikki maqsadni amalga oshiradi, birinchi navbatda ko'pchilik o'rtasida siyosiy idrok tuyg'usi va ikkinchisi o'sha zolimlarning haqiqiy yuzi va qiyofasini jamoatchilikka ochib berdi. Uning she'rlaridan birida kambag'al va notinch ommaga vazirlarning asl yuzlarini ochdi.
Xuddi shunday, Habib Jalib boshqa she’rida Pokiston asl ma’nosini ifodalagan. Biz hammamiz musulmonmiz, bunga hojat yo‘q, deb aytdi. Musulmon ekanligimizni tushuntiring, ya'ni davlatning eng asosiy maqsadi - bu har kimning yashashi uchun zarur ta'lim, oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshpana taklif qilishdir.

Tinch jamiyat – Habib kabi har bir shaxs va shoirning orzusi.
Jalib tinchlikning haqiqiy kuychilaridan biridir. Garchi zamondoshlari ko'p Habib Jalib jamiyatdagi tinchlik va osoyishtalik haqida yozardi, lekin ulardan farqi shundaki, u hamdard, do'stona edi, millati, e'tiqodidan qat'i nazar hammani teng ko’rar edi. Tinchlik Jalib she’riyatining yana bir xususiyati edi. Jalib shunday fikrda edi adolat tizimisiz jamiyatda osoyishtalikni saqlash mumkin emasligi. U nafaqat o'z ona yurti uchun tinchlik va farovonlikni xohlardi balki butun dunyo uchun. General Ayub Xonning birinchi harbiy holatida despotizm va general tomonidan yaratilgan terror muhiti mavjudligida hech kim bu haqda gapirmagan.

Habib Jalib odam birovni yomon ko'rsa, odam bo'lmaydi, Shunday qilib, insonlarda irq va rang o'rtasida farq yo'q.degan fikrda edi
Jalib irqchilikka qarshilik qildi.

Habib Jalib hech qanday nolani ko'rmasdan abadiy, tinchlik, gullab-yashnaydigan, urushsiz dunyoni orzu qilgan. Jalib she’rlari ana shunday tinch edi.
Dunyodagi nomutanosiblikning yagona sababi - bu huquqlarga ega bo'lganlar soni, qolganlari esa eziladilar.

Shoirning asarlarini o’rganib shuni aytish mumkinki, Habib Jalib kabi shoir asrlar mahsuli, chunki uning xalqning huquqlari va tinchligiga qo'shgan hissasi samimiy va aniq. Aslini olganda, bu yangi yondashuv

Habib Jalib ommaviy huquqlar va pasifist qat'iy ehtiyojlar vakili sifatida
qo'shimcha o'rganish lozim. Afsuski, Habib Jalib har doim a'zo bo'lgan
shoir sifatida uning xalq va tinchlik haqidagi fikrlariga munosib baho berilmagan.
Aslida, Habib Jalib birinchi marta ommaviy huquq va tinchlik haqida hukumat doiralarida, shuningdek, ilmiy darajada ko'rib chiqish haqida fikr yuritadi.
Garchi bu birinchi urinish bo'lsa ham, uning uchun kurash
oddiy odam va uning tinchlik haqidagi yorqin fikrlari ko'pchilikka manzur bo’ldi.
Habib Jalib bu terrorizm uchun Amerikani yagona javobgar deb e'lon qiladi.
Jalibning bir necha o'n yillar oldin Amerikaga qarshi she'rlari to'rtta bo'lsa ham, lekin ular hali ham terrorizmga qarshi urush deb atalmish dolzarbligini topadi.
Omma muammosini tushunish uchun turli xil yondashuvlar mavjud, ammo mavjud omma va jamiyat uchun og'riqni tortadigan ba'zi ikonalar edi.
Shunday ayanchli ahvolda Habib Jalib uchqunlandi. Uning
fikrlar nafaqat odamlar uchun, balki tinchlik o'rnatish uchun ham umid belgisidir.