Haqnazarova Maftuna Mardiyevna

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

9 

 

 

 

 

 

 

 

I.BOB. Adabiy ta’limda uzviylik va uzluksizlikning o`ziga xos 

xususiyatlari 

I.1. Uzviylik va uzluksizlik barcha fanlarni o`zlashtirish omili sifatida.  

   Ozod  va  obod  Vatan,  erkin  va  farovon  hayot  barpo  etishdek  pirovard 

maqsadimizdan  kelib  chiqib,  ta'lim-tarbiya,  ma'naviy-ma'rifiy  sohalardagi 

faoliyatimizni  ulkan  bir  vazifaga  –  xalqimiz  ongiga  milliy  istiqlol  qoyasini 

singdirish,  ularda  uzoq  yillar  davomida  shakllangan  va  ulug‘langan 

umuminsoniy va milliy qadriyatlarni qayta o`zlashtirish, e'zozlash hamda uning 

aqidalarini hayotda qo`llashga qaratmoqdamiz.  

   Bu borada qiladigan ishlarimizni Prezidentimiz I.A.Karimov aniq-ravshan 

ko`rsatib  berganlar:  «Endigi  vazifamiz  shundan  iboratki,  milliy  istiqlol  qoyasi 

tushunchalari  asosida  keng  jamoatchilik,  ziyolilarimiz,  ilm-fan  va  madaniyat 

namoyandalari,  avvalo,  ma'naviy-ma'rifiy  soha  xodimlari  milliy  mafkurani 

takomillashtirish  hamda  uning  asosiy  tamoyillarini  odamlar  ongiga  va  qalbiga 

singdirishga qaratilgan ishlarni yangi bosqichga ko`tarishlari zarur»

3

 

    Davlatimiz  rahbari  belgilab  bergan  vazifalarni  amalga  oshirishdan  hech 

kim  chetda  turmaydi.  Davr  barcha  ziyolilar  qatori  adabiyotshunoslar  va 

tilshunoslar oldiga ham yangi  vazifalar qo`ydi. Bu vazifalarni amalga oshirishni 

lo`nda qilib, bir tomondan, yaratilayotgan huquqiy-me'yoriy hujjatlarning jahon 

andozalari  darajasida  bo`lishi  hamda  milliy  mintalitetimiz  va  manfaatimizni 

himoya  qilishi,  ikkinchi  tomondan, ularning  davlat  tilida  mukammal  yaratilgan 

bo`lishi, ham qonuniy, ham til jihatdan hech bir e'tirozlarga o`rin qoldirmasligi 

                                                 

3

 I.A.Karimov.‘‘Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch‘‘.Toshtkent.‘‘Ma‘naviyat‘‘.2008-yil. 

---

 

10 

tarzida  tushunish  to`g‘ri    bo`ladi.  Buning  ustiga,  xalqimiz  o`rtasida  huquqiy 

madaniyatni  targ‘ib  qilish,  qonunlar  va  boshqa  huquqiy-me'yoriy    hujjatlardan 

ularni  xabardor  qilib  borish  nutqiy  madaniyat  bilan  boqliq  bo`lgan  g‘oyatda 

mas'uliyatli  vazifani  amalga  oshirishni  ham  taqozo  etadiki,  bu  borada 

adabiyotshunoslarning  ma'lum  malakaviy  va  nutqiy  ko`nikmalarni  egallashlari 

lozim bo`ladi. 

   Jamiyatimizning har bir fuqarosi XXI asr ostonasiga qadam qo`yar ekan, 

ortda  qolgan  yillar  qadrini  baholashga  va  kelajak  hayotining  turli  jabhalarini 

belgilab  olishga  urinishi  tabiiydir.  Jumladan,  xalq  ta'limi  sohasida  faoliyat 

ko`rsatayotganlar ham bundan mustasno emas. 

  Adabiyot  fanida  o`qitish  jarayonining  ikki  tomonlama  o`quvchi 

tomonidan  bajariladigan  o`quv  faoliyati  va  o`qituvchining  o`rgatuvchilik 

faoliyati  yig‘indisidan  iborat  ekanligi  e'tirof  etiladi.  Bu  qoidani  inkor  etib 

bo`lmagani  kabi  zamonaviy  ta'lim  mazmuni  umuminsoniy  va  milliy 

tajribalardan tashkil topishidan ham ko`z yumish mushkul.  

   Respublikamiz  Prezidenti  Islom  Karimov  ta'lim  tushunchasiga  milliy 

didaktik nuqtai nazardan yondashib quyidagicha ta'riflaydi: ―Ta'lim O`zbekiston 

xalqi  ma'naviyatiga  yaratuvchilik  faoliyatini  baxsh  etadi.  O`sib  kelayotgan 

avlodning  barcha  eng  yaxshi  imkoniyatlari  unda  namoyon  bo`ladi,  kasb-kori, 

mahorati  uzluksiz  takomillashadi,  katta  avlodlarning  dono  tajribasi  anglab 

olinadi va yosh avlodga o`tadi―.

4

 

   Ta'kidlangan  maqsadni  amalga  oshirish  uchun  ta'limning  yangi  modeli 

yaratildi  va  uning  kelajakdagi  istiqboli  Yurtboshimiz  tomonidan  ilmiy  asoslab 

berildi.  Ilmiy  texnikaviy  taraqqiyot  ishlab  chiqarishning  ko`p  sonli  tarmoqlari 

(sanoat,  qishloq  xo`jaligi,  tibbiyot  va  boshqa)  bilan    bir  qatorda  madaniyat 

sohasiga, ijtimoiy-gumanitar bilimlar doirasiga ham yangi texnologiyalarni joriy 

etishni  taqozo  etmoqda.  Shu  boisdan  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturida 

―O`quv-tarbiyaviy  jarayonni  ilg‘or  pedagogik  texnologiyalar  bilan  ta'minlash― 

                                                 

4

 I.A.Karimov.‘‘Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch‘‘.Toshtkent.‘‘Ma‘naviyat‘‘.2008-yil. 

 

---

 

11 

e'tirof  etilgan,  uning  ikkinchi  va  uchinchi  bosqichlarida  bajariladigan  jiddiy 

vazifalardan biri sifatida belgilandi. 

   Nima  uchun  bugungi  kunda  pedagogik  texnologiyaning  nazariy  asosini 

yaratish  va  amaliyotga  tadbiq  etish  zarurati  tug‘ildi.  An'anaviy  o`qitish  tizimi, 

aytish  mumkinki,  yozma  va  og‘zaki  so`zlarga  tayanib  ish  ko`rishi  tufayli 

―Axborotli  o`qitish―  sifatida  tavsiflanadi,  chunki  o`qituvchi  faoliyati  birgina 

o`quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga 

aylanib  borayotganligini  ta'kidlagan  holda  baholanmoqda.  Bu  bir  tomondan, 

ikkinchidan, 

ilmiy-texnik 

taraqqiyotning 

rivojlanayotgan 

bosqichida 

axborotlarning  keskin  ko`payib  borayotganligi  va  ulardan  o`qitish  jarayonida 

foydalanish  uchun  vaqtning  chegaralanganligi,  shuningdek  yoshlarni  hayotga 

mukammal  tayyorlash  talablari  ta'lim  tizimiga  yangi  texnologiyalarni  joriy 

etishni taqozo etmoqda. 

   Mamlakatimiz  ta'lim  sohasida  ro`y  berayotgan  tub  burilishlar  har  bir 

ta'lim muassasasida didaktika sohasini jonlantirishni talab etadi, yangilikni joriy 

etish  yo`li  esa  har  doim  murakkab  va  uzoq.  Komil  ishonch  bilan  aytish 

mumkinki,  pedagogik  texnologiya  yaqin  yillar  ichida  didaktik  yangilikka 

kirishishning asosiy manbai bo`lib qoladi. 

   Bitiruv  malakaviy  ishini  yoritishda  o`qituvchiularning  adabiy  ta'limda 

uzviylik  va  uzluksizlik  yuzasidan  quyidagi  bilim,  ko`nikma  va  malakalarni 

egallashi ko`zda tutiladi: 

—  uzviylik va uzluksizlik tushunchalarining mohiyatini bilish; 

—  uzviylik va uzluksizlikning amaldagi mavjud holatini tasavvur qilish; 

—  uni yaxshilashning ilmiy-metodik asoslarini o`rganish; 

—    o`zining  ish  faoliyatida  uzviylik  va  uzluksizlikni  amaliy  jiqatdan 

ta'minlash; 

—    har  bir  mavzu  va  darsni  o`tish  jarayonida  o`quvchilardagi  adabiyotga 

aloqador  bo`lgan  bilim,  ko`nikma  va  malakalarning  muntazam  tarzda  ortib 

borishiga erishish; 

---

 

12 

—   adabiy ta'limda satrlararo va mavzulararo uzviylikni ta'minlash hamda 

unga amal qilish; 

—  tilda qo`llanadigan atamalar mazmun-mohiyatini to`g‘ri anglash;  

— fan yuzasidan egallangan bilim va malakalarni amalda qo`llash. 

   Uzluksiz  ta'lim  —  chuqur,  har  tomonlama  asosli  ta'lim-tarbiya  berish, 

mutaxassis  kadrlar  tayyorlashning  turli-tuman  shakl,  usul,  vosita,  uslub  va 

yo`nalishlarining mukammal uyg‘unligidan iboratdir. Uning turli komponentlari 

o`rtasidagi  o`zaro  aloqadorlik,  muayyan  usul  va  uslublarning  ta'lim  sharoitiga 

oqilona tadbiq  etilishi uzluksiz ta'lim sifatini ta'minlaydi.  

   Doimiy  rivojlanishdagi  shaxsni  tarbiyalash  g‘oyasi  uzluksiz  ta'lim 

jarayonining  mohiyatini  tashkil  qiladi.  Shaxsni  har  tomonlama  rivojlantirish 

ko`p  qirrali  jarayon  bo`lib,  bu  muammo  jismoniy,  aqliy,  axloqiy,  ma'naviy 

yo`nalishlarning  uyg‘un  tarzdagi  birligini  taqozo  etadi.  Ushbu  yo`nalishning 

Sharq pedagogikasida qadimdan o`ziga xos bir an'anaga ega ekanligini ta'kidlash 

o`rinli  bo`ladi.  Bu  an'anaga  ko`ra  har  qanday  mukammallik  ilm  tufayligina 

erishilishi mumkin bo`lgan marradir.  

   O`zbekiston  Respublikasi  mustaqillikka  erishgan  dastlabki  yillardayoq 

muhtaram  Prezidentimiz  I.Karimov  erkin  fikrlovchi  shaxsni  tarbiyalash 

g`oyasini ilgari surdilar, asosiy tayanch — ilmiy-ma'rifiy kompleks — uzluksiz 

ta'limni shakllantirishdan iboratligi, «maktab  — o`rta maxsus o`quv yurtlari  — 

oliy ta'lim — ilmiy tadqiqot institutlari» shaklidagi ilmiy-ma'rifiy komplekslarni 

vujudga keltirish yo`lidan borish kerakligini uqtirdilar. 

   Shunga  ko`ra,  O`zbekiston  Respublikasi  Kadrlar  tayyorlash  milliy 

dasturida  «Uzluksiz  ta'limni  fan  va  ishlab  chiqarish  bilan  integratsiyalashning 

puxta mexanizmlarini ishlab chiqish va joriy etish» vazifasi qo`yildi 

  Demak,  uzluksiz  ta'limning  asosiy  maqsadi  —  jamiyat  talablari 

darajasidagi  «Kadrlar  tayyorlash  tizimining  bosh  sub'ekti  va  ob'ekti,  ta'lim 

sohasidagi  xizmatlarining  iste'molchisi  va  ularni  amalga  oshiruvchisi»  bo`lgan 

shaxsni  shakllantirishdir.  Bunday  shaxsni  —  barkamol  insonni  tizimli  bilimlar, 

ilmiy  dunyoqarash  va  yuksak  axloqiy-ma'naviy  sifatlarsiz  tasavvur  etib 

---

 

13 

bo`lmaydi. Demak, uzviylik va uzluksizlik muammolari faqat ta'limning o`ziga 

xos yo`nalishi emas, balki jamiyat rivojini ta'minlab beradigan alohida shaxslar 

kamolotida  ham  eng  muhim  omillardan  biri  sifatida  katta  qadr-qimmat  va 

ahamiyat kasb etadi

5

. 

            Adabiyot  ta'limi  uzviyligi  deganda  ta'limning  turli  bosqichlarida 

o`rganiladigan  bilimlarning, 

egallanishi 

lozim 

bo`lgan 

ko`nikma 

va 

malakalarning  o`zaro  aloqadorligi  nazarda  tutiladi.  Bu  boshqa  barcha  o`quv 

predmetlari qatorida  adabiyot  fani  oldidagi  eng  dolzarb  muammolardan biridir. 

U  faqat  nazariy  jihatdan  metodist  olimlar  hal  qilishi  kerak  bo`lgan  ilmiy 

muammogina emas, balki har bir amaliyotchi o`qituvchi kundalik hayotda duch 

keladigan eng jiddiy amaliy vazifa hamdir. 

          Uzviylik  va  uzluksizlik  barcha  fanlarni  eng  samarali  tarzda 

o`zlashtirishning  bosh  omilidir.  U  tegishli  bilimlarni  o`zlashtirishda  qanchalik 

muhim  bo`lsa,  shu  bilimlarni  olish  va  amaliyotga  tadbiq  etish  bilan  aloqador 

bo`lgan  ko`nikma  va  malakalarni  egallashda  ham  shunchalik  zarurdir.  Buning 

hayotiy  zarurat  ekanligini  isbotlab  o`tirish  shart  emas.  Shunga  qaramay  uni 

amalga oshirishning real yo`l-yo`riqlariga faqat yosh mutaxassisgina emas, balki 

tajribali  o`qituvchilar  ham  muhtojlik  sezishadi.  Mazkur  malakaviy  bitiruv  ishi 

ana shu zarurat taqozosiga ko`ra yuzaga keldi. 

   Uzviylik  va  uzluksizlik  tushunchalari  bir-biri  bilan  chambarchas 

aloqadorlikda yashaydi. Ushbu so`zlarning «O`zbek tilining izohli lug‘ati»dagi 

tavsiflari  bilan  qiziqib,  ushbu  so`zlarning  alohida  lug‘at  maqolalari  sifatida 

berilmaganing  guvohi  bo‘ldik.  Lug`atda  faqat  «uzviy»  va  «uzluksiz» 

so`zlarigina tavsiflangan, xolos. Ularning tavsifi quyidagicha: 

«Uzviy — 2. Biror kimsa yoki narsaning ajralmas bir qismi hisoblanadigan, 

u bilan chambarchas bog‘langan; eng yaqin». 

«Uzluksiz - 1. Birin-ketin, ketma-ket, paydar-pay.