Haqnazarova Maftuna Mardiyevna
Download 0,61 Mb. Pdf ko'rish
|
adabiyot darslarida manaviy-marifiy qadriyatlar uzluksizligi
|
I.A.Karimov ―Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: 1998 yil 48 – bet
27
―Kadrlar tayyorlash milliy dasturi‖da ―o`quv-tarbiyaviy jarayonni ilg`or pedagogik texnologiyalar bilan ta‘minlash‖ e`tirof etildi. Uning ikkinchi va uchinchi bosqichlarida bajariladigan jiddiy vazifalardan biri sifatida belgilandi. "Ta‘lim to`g`risida"gi Qonun hamda "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" talablari asosida ta‘lim tizimimizda jiddiy yangilanishlar amalga oshmoqda.
Islom Karimov o‘z asarida mamlakatimizda milliy ma‘naviyatni tiklash va rivojlantirish davlat siyosatida ustuvor vazifa ekanligiga e‘tiborni qaratib quyidagi konseptual g‘oyani ilgari suradi. U shunday yozadi: «Oldin odamlarga moddiy boylik berish, so‘ngra ma‘naviyat to‘g‘risida o‘ylash kerak deydiganlar haq bo‘lmasa kerak. Ma‘naviyat – insonning, xalqning, jamiyat, davlatning kuch-qudratidir. U yo‘q joyda hech qachon baxt-saodat bo‘lmaydi...» 10
amaliy ahamiyati shundaki: Birinchidan, sobiq sho‘rolar davrida ma‘naviyatni rivojlantirishga uchinchi darajali omil sifatida qaralishining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma‘naviy- ma‘rifiy inqirozining sabablarini ham ko‘rsatib beradi. Ikkinchidan, ma‘naviyatni rivojlantirmasdan, shaxsning ma‘naviy-ruhiyatini o‘zgartirmasdan turib jamiyatda ko‘zlangan maqsadni amalga oshirish mumkin emasligiga asosiy e‘tiborni qaratgan. Islom
Karimovning milliy-ma‘naviy tiklanish konsepsiyasida vatanparvarlikning shaxs ma‘naviyatining ajralmas qismi ekanligini asoslab berish alohida o‘rinni egallaydi. Hurmatli prezidentimiz Islom Karimovning ―Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch‖ asariga murojaat qiladigan bo‘lsak, ushbu asarda ma‘naviyatga quyidagicha ta‘rif berilgan. Biz odatda ma‘naviyat haqida, uning ma‘no- mazmuni, hayotimizdagi o‘rni va ahamiyati haqida ko‘p gapiramiz. Lekin negadir aksariyat hollarda ko‘pchilik ma‘naviyat o‘zi nima, degan savolga aniq va lo‘nda javob berishga qiynaladi. Men bunday holatga o‘z shaxsiy tajribamda ko‘p bor guvoh bo‘lganman. Mas‘ul rahbarlik lavozimlariga nomzodlarni
10 I.A.Karimov ―Barkamol avlod – O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: 1998 yil 49 – bet 28
tanlashda o‘tkaziladigan suhbat jarayonida ularning professional malakasi, bilimi, tashkilotchiligi, hayotiy tajribasi, insoniy fazilatlari bilan bir qatorda ma‘naviy saviyasiga ham alohida e‘tibor qarataman. Va ko‘p hollarda, ma‘naviyat haqida beriladigan savollarga har xil, ba‘zan esa bir-biriga qarama- qarshi, qandaydir noaniq, sayoz javoblarni ham eshitishga to‘g‘ri keladi. 11
Albatta, «ma‘naviyat» tushunchasining ilmiy, falsafiy, adabiy yoki oddiy tilda ifodalanadigan ko‘plab ta‘riflarini keltirish mumkin. Umuman, o‘zida juda chuqur va keng qamrovli ma‘no-mazmunni mujassam etgan bu tushunchaga har qaysi ma‘rifatli inson o‘zining falsafiy yondashuvi, siyosiy qarashlari va e‘tiqodi, ongu tafakkuridan kelib chiqqan holda turlicha ta‘rif va tavsiflar berishi tabiiy. Shuning uchun ham bu masala bo‘yicha ilmiy adabiyotlarda, kundalik matbuotda bir-biridan farq qiladigan fikr-mulohazalarni uchratganda bundan taajjublanmasdan, ularni har qaysi muallifning o‘ziga xos dunyoqarashi, mushohada tarzi ifodasi sifatida qabul qilish o‘rinlidir. Shu nuqtai nazardan qaraganda, keyingi yillarda bu mavzuda olimlarimiz tomonidan tayyorlangan ilmiy risolalar, o‘quv qo‘llanmalari, lug‘atlarda «ma‘naviyat» tushunchasi va uning asosiy tamoyillariga o‘ziga xos ta‘riflar berilayotganini kuzatish mumkin. Biz bu boradagi fikrlarni inkor etmagan holda, «ma‘naviyat» tushunchasining mazmuni faqat «ma‘ni», «ma‘no» degan so‘zlar doirasida chegaralanib qolmaydi, deb o‘ylaymiz. Nega deganda, insonni inson qiladigan, uning ongi va ruhiyati bilan chambarchas bog‘langan bu tushuncha har qaysi odam, jamiyat, millat va xalq hayotida hech narsa bilan o‘lchab bo‘lmaydigan alohida o‘rin tutadi. Shu fikrni mantiqiy davom ettirib, ma‘naviyat — insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e‘tiqodini butun qiladigan, vijdonini uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining mezonidir, desak, tariximiz va bugungi hayotimizda har
11 I.A.Karimov.‘‘Yuksak ma‘naviyat yengilmas kuch‘‘.Toshtkent.‘‘Ma‘naviyat‘‘.2008-yil. 29
tomonlama o‘z tasdig‘ini topib borayotgan haqiqatni yaqqol ifoda etgan bo‘lamiz. Ma‘naviyatning negizi va ma‘no-mazmunini belgilaydigan asosiy xususiyatlar, birinchi galda insonning ruhiy poklanishi va qalban ulg‘ayishi haqida gapirar ekanmiz, bir masalaga alohida e‘tibor berishimiz lozim. Albatta, bu dunyoda halol va pok yashashni o‘zi uchun hayotiy e‘tiqod, oliy maqsad deb biladigan odamlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. Aynan ana shunday insonlar va ularning ezgu ishlari tufayli bu yorug‘ olamda ma‘naviyat hamisha bar-qaror bo‘lib keladi. Hammamizga ma‘lumki, muqaddas kitoblarimiz va qadriyatlarimiz, buyo‘q mutafakkir ajdodlarimiz merosi bizni doimo halol mehnat bilan yashashga, mardlik, sahovat va kamtarlikka chaqiradi, lekin, shu bilan birga, hayotda bu kabi da‘vatlarga amal qilishga intiladigan odam ko‘pincha turli qiyinchiliklar, hatto azobu uqubatlarga duch kelishini kuzatish qiyin emas. Tan olish kerakki, yuksak ma‘naviy tushunchalar bilan yashashga harakat qiladigan odamning bugun ham ko‘p mashaqqatlarni, og‘ir sinov va to‘siqlar, muammolarni engib o‘tishiga to‘g‘ri keladi. Prezidentimizning milliy-ma‘naviy tiklanishni amalga oshirishga xizmat qiluvchi yana bir konseptual g‘oyasi sog‘lom avlodni tarbiyalab voyaga etkazish zaruriyatini ilmiy asoslanganligidir. Uning sog‘lom avlod konsepsiyasida shaxsning jismonan, ruhan baquvvat bo‘lishi, yuksak bilim, ma‘naviyat, tafakkur va fidoyi vatanparvar bo`lishi kabi talablarga javob beradigan avlodni nazarda tutiladi. Shuning uchun ham u «...farzandlari sog‘lom yurt qudratli bo‘ladi, qudratli yurtning farzandlari sog‘lom bo‘ladi» – degan g‘oyani ilgari suradi. Milliy-ma‘naviy tiklanishimizda yoshlarimiz ma‘naviyatini yuksak darajaga ko‘tarish, ularning hozirgi zamon fan, texnika va texnologiya yutuqlarini chuqur o‘zlashtirishlari katta omil ekanligi Prezidentimiz tomonidan ilmiy asoslangan.
30
Haqiqatdan ham jahonning rivojlangan mamlakatlari tajribalari ko‘rsatib turibdiki, qaysi mamlakat yoshlari zamonaviy fan, texnika va texnologiya yutuqlarini qanchalik mukammal egallasa, mamlakat taraqqiyotiga qo‘shadigan hissalari shunchalik samarali bo‘ladi, ma‘naviyat yuksaladi va mamlakatning hozirgi zamon jahon sivilizatsiya tizimiga kirib borishi tezlashadi. Prezidentimiz ishlab chiqqan milliy-ma‘naviy tiklanish konsepsiyasida insoniyatning asrlar davomida yaratgan va umumjahon mulkiga aylangan barcha boyliklarini milliy ma‘naviyatimizning ajralmas qismiga aylantirish ham asosiy o‘rinni egallaydi. Jumladan, u «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga bergan javoblarida dunyo xalqlari ma‘naviy mulkiga aylangan faylasuflarning asarlari haligacha o‘zbek tilida yoshlarimizga etib bormaganligini qattiq tanqid qilib shunday ta‘kidlaydi: «Dunyo tan olgan ko‘p ulug‘ faylasuflarning asarlari hanuzgacha o‘zbek tilida nashr etilmagani tufayli aksariyat ziyolilar, xususan, yoshlarimiz ularning g‘oyaviy qarashlari bilan yaxshi tanish emas. Suqrot va Platon, Nitshe va Freyd kabi olimlarning hozirgi zamon chet el faylasuflarining kitoblarini ham tushunarli qilib, izoh va sharxlar bilan o‘zbek tilida chop etish nahotki mumkin bo‘lmasa?» 12 . Ma‘naviyatni shaxs, millat, davlat va jamiyatning qudratli kuchi sifatida o‘rganish faqat mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo`llga kiritgandan keyingina boshlandi. Uni bu shaklda o‘rganish esa hech mubolag‘asiz aytish mumkinki, mustaqillik sharoitidagi milliy tafakkur taraqqiyotimizda yangi yo‘nalishdir. Bu yo‘nalishning paydo bo‘lishini va uning konseptual g‘oyalarini nazariy jihatdan ishlab chiqish Prezidentimiz Islom Karimov nomi bilan bog‘liqdir. Uning asarlari, risolalari, ma‘ruzalarida ma‘naviyat tushunchasi mohiyati ochib berilgan. Bu ma‘naviyatni mustaqil omil sifatida o‘rganish uchun katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Ma‘naviyat o‘z-o‘zidan shakllanadigan narsa emas, u avvalo har bir insonning ichki ma‘naviy salohiyatini shakllantirish yo‘lida barcha moddiy va ma‘naviy boyliklarni o‘zlashtirish, Vatan va millat manfaatlari yo‘lida halol,
12 Кarimov I.A. Milliy istiqlol mafкurasi – xalq e‘tiqodi va buюк кelajaккa ishonchdir. Toshкent: O‘zbeкiston, 2000 yil, 34-35 betlar. 31
fidoyilik bilan mehnat qilish jarayonida shakllanadi. Shu ma‘noda ham Prezidentimiz: «Ma‘naviyat – taqdirning ehsoni emas. Ma‘naviyat inson qalbida kamol topishi uchun u qalban va vijdonan, aql va qo‘l bilan mehnat qilishi kerak»
13 ligini ta‘kidlaydi. Oliy Majlisning XIV-sessiyasidagi «O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda» mavzusidagi ma‘ruzasida ma‘naviyat tushunchasiga quyidagi fundamental ta‘rifni beradi: «Ma‘naviyat... insonni ruhiy poklanish va yuksalishga da‘vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon-irodasini, e‘tiqodini mustahkamlaydigan vijdonini uyg‘otadigan qudratli botiniy kuch...» 14 dir. Bu ta‘rif o‘zining mazmuni va mohiyati bilan ma‘naviyat tushunchasini o‘zida to‘la aks etgan. Unda insonning ichki ruhiy olamini ifodalovchi barcha komponentlar o‘z ifodasini topgan va uning inson barkamolligini ta‘minlashdagi katta kuch ekanligi belgilab berilgan. Shu munosabat bilan ma‘naviyatning jamiyatni rivojlanishidagi roli haqida Prezidentimiz tomonidan keltirilgan quyidagi fikrlarining mohiyatini tushunib olib, uni bevosita har birimiz o‘zimizning kundalik vazifamizga aylantirishimiz millatimiz va mamlakatimiz taraqqiyotini ta‘minlash uchun muhim amaliy ahamiyatga egadir
Insonning ma‘naviy faoliyati uning dunyoni o‘rganishi o‘z maqsadi jihatidan juda ko‘p sohalarga bo‘linadi. Fizika, kimyo, biologiya tabiatni turli nuqtai nazardan va turli maqsadlar bilan o`rganadi. Shu sababdan ularning o‘rganish predmeti bir xil bo‘lishiga qaramasdan ular olgan natijalar har xil bo‘ladi. Fanning har bir sohasi insonning tabiat haqidagi tasavvurlarini har xil tomondan boyitadi. Ularning ish natijalarigina emas ish usullari va vositalari ham har xil. Hatto kasbi bir biriga juda yaqin bo‘lgan faylasuf, iqtisodchi psixolog ham inson va uning hayotini turli maqsad va turli vositalar bilan o‘rganadi. Davomiy aloqadorlik va vorisiylik adabiyot taraqqiyotiga ham xos xususiyat. Lekin bu davomiylikda ham farq bor. Bu farq ilmiy texnikaviy asarlarga ham badiiy ijodga ham xos xususiyat. Badiiy asarlar adabiyotning
13 Кarimov I.A. o‘zbeкiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafкura. (Nutqlar, maqolalar suµbatlar). T: o‘zbeкiston, 1993, 79-bet. 14 Кarimov I.A. o‘zbeкiston XXI asrga intilmoqda. T: o‘zbeкiston, 1999, 17-bet. 32
keyingi taraqqiyotiga ta‘sir ko‘rsatish bilan birga turli davrlarda ijod etgan adabiy namunalar bilan bir qatorda yashayveradi. Tarixda hech bir bosqich takrorlanmagani kabi, insosoniyatning muayyan tarixiy bosqichlardagi fikr tuyg‘ulari ham, badiiy idroki ham aynan takrorlanmaydi. Shu sabab insoniyat mohiyati etibori bilan boyib bormog‘i uchun badiiy asarlarda aks etgan ma‘naviy boyliklarni ijodiy o‘zlashtirib egallab boradi. Adabiy taraqqiyotdagi har bir yangi ulkan hodisa ham o‘tmishdagi eng yaxshi an‘analarning ijodiy davom ettirish natijasida yuzaga keladi. Adabiy taraqqiyotdagi g‘oyalar, tiplar va badiiy tasvir vositalari doirasidagi an‗anaviylikni farqlash zarur. G‘oyalar sohasidagi an‘anaviylik asosan dunyoqarash bir biriga yaqin bo‘lgan yozuvchilar ijodida ko‘zga tashlanadi. Adabiyot jamiyat hayotining o`ziga xos ifodasidir. U jamiyat tarixidagi jiddiy o`zgarishlarni xilma-xil obrazlar vositasida turli badiiy shakllarda aks ettiradi. Shunga ko`ra eramizning VIII asrigacha yaratilgan asarlarda islomdan oldingi urf odat va e‘tiqodlar ifodalangan bo`lsa, keyingi davrlarda islom ta‘limoti bilan hamohanglik kuchayganligini kuzatish mumkin. Xususan, tasavvufning adabiyotdagi ko`rinishi jamiyat hayotidagi keskin o`zgarishlar bilan aloqador holda rivojlandi. Adabiyot avvalo so‘z va ruhiyat san‘atidir. U inson ruhiyatidagi nihoyatda nozik tovlanish va ohanglarni ilg‘ashga, ularni aks ettirishga intiladi. Eng yuksak pog‘onalarga chiqa oladigan badiiy adabiyot namunalari insoniyatni to`lqinlantiradigan, hayajonga soladigan o`y-fikrlar kechinmalar, orzu-umidlarni ifodalaydi. Dunyoda insonlar bir-birlariga o`xshamaganlariday, ularning qalb kechinmalari ham takrorlanmasdir. O‘zbek adabiyoti tarixi nozik ruhiy holatlarni mahorat bilan aks ettirgan durdonalarga boy. Ular hozirgi avlod ruhiyatida, qalbida ham hayajon uyg‘ota oladigan, ularning ma‘naviy boyishlariga tegishli hissa qo`sha oladi. Muhimi, ular badiiy didimiz takomiliga, ma‘naviy kamolotiga xizmat qiladi. Tasvir so‘zga tayanadi. So‘z sehr, mo`jiza bilan o`ziga mahliyo qiladi, rom etadi. Shuning uchun go`dak allaga, kichik yoshdagi bola ertakka, kattalar 33
badiiy ijodning turli ko`rinishlariga nihoyatda qiziqib qaraydi, ularning olamiga kirib olgach o‘zini shu olamdan deb biladi. Shu o`rinda adabiyotning ta‘sir kuchi nimada degan savol tug‘iladi. Buning uchun yirik so‘z san‘atkorlari yaratgan ajoyib asarlarning xalq orasida alohida hurmat va e‘tibor qozonganligini eslash joiz. Yusuf xos Xojib 1069-1070 yillarda ―Qutadg‘u bilg‖ dostonini tugalladi va uni qoraxoniylar hukmdori Tabgach Bugroxonga taqdim etadi. Shu kuniyoq xukmdor adibga mamlakatdagi eng yuqori mansablardan biri Xos Xojiblikni berdi. Yana bir misol Alisher Navoiy «Xamsa» dostonini tugatgach, uni Husayn Boyqaroga sovg‘a sifatida topshiradi. Husayn Boyqaro butun a‘yonlari oldida Navoiyni o`z piri deb e‘lon qiladi. Navoiyni otga mindirib, o`zi xalq oldida jilovdorlik qiladi. Bu mamlakat podshosining buyuk iste‘dod egasiga nisbatan hurmat va e‘tibori ramzi edi. O‘zbek xalqining ijodkorlarga nisbatan alohida hurmat va ehtiromi ma‘lum. Shu o`rihda o'zbek mutafakkirlari so‘z qudrati haqida bildirgan fikrlari haqida to`xtalib o`tsak. Mahmud Qoshgariy «Devonu lugotit -turk» asarida ―Ardam boshi til» Ya‘ni barcha fazilarning boshi til saqlashdir, degan maqol uchraydi. Demak, til va badiiy so‘znmng qudratiga qadim zamonlardayoq, alohida e‘itibor berilgan. XI asrda Yusuf Xos Xojib shoirlarni «so‘z teruvchilar» deb ta‘riflaydi. XIVasrda esa Sayfi Saroyi shoirlarni «so‘z bulbuli» deydi. Zero so‘z adiblarning o`z nazarlarida ham mo`tabar mavqega ega. Alisher Navoiy shoirlarni ruh chamanining xushxon bulbullari deydi. Yusuf Xos Xojib so‘z va tilga katta baho beradi. U tilni bilim va aql-idrok tarjimoni deb ataydi. Masalan: Kishi so‘z tufayli ko`tariladi, podshoh bo`ladi, ko`p so‘z boshni egadi. Bunday fikrlarni adib Axmad Yugnakiy ijodida xam ko`rish mumkin. U ―Adablar boshi til ko`dazmakdir‖ deb Mahmud Qoshgariyning «Devonu lugotit turk» idagi maqolga hamohang qiladi. Ahmad Yugnakiy so‘zni kasal ruh va dillarga shifo derkan, bunda badiiy so‘zni e‘tiborga olganiga shubha
34
yo`q. Sayfi Saroyi badiiy so‘z qudratini shoirlar iste‘dodiga mezon deb bildi. Shuning uchun ham u : Jahon shoirlari ey gulshani bog‘ Kimi bulbul durur so‘zda kimi zog‘. Deya shoirlarni ikki toifaga ajratadi Alisher Navoiy so‘zga nihoyatda yuksak baho beradi. U: So‘zkim insonni judo ayladi hayvondin Bilkim guhari sharifroq yo`q ondin Deb ta‘kidlaydi. Bugina emas adibning fikricha: Jism bustoniga shajar so‘zdur Ruh anshoriga samar so‘zdir. Alisher Navoiy ham badiiy so‘z qudratini juda aniq misollarda ko`rsatib bergan:
Nizomiy olsa Barda‘ birla Ganja Qadam Rum ahliga ham qilsa ranja Chekib Xisrav dog‘i tigi zabonni Yurub fath aylasa Xindistonni. O‘zbek adabiyoti juda boy, qadimiy tarixga ega. Uning o`ziga xos shakllanish va taraqqiyot yo`li, rivojlanish qonuniyatlari bor. Bularni his etish, anglash va ummumlashtirish uchun uning tarixini puxta o`rganish lozim. Adabiyot tarixi so‘z san‘atining rivojlanish jarayonlari, mumtoz namoyondalari haqida ma‘lumot beradi. Bu fan tufayli qadimda yashab ijod etgan buyuk adiblar yaratgan nodir asarlar haqida tasavvur hosil ailish mumkin. Adabiyotning o`q ildizlari xalq og‘zaki ijodidan boshlanadi «To`maris», «Shiroq», singari rivoyatlar oldingi davrlarda yashagan turkiy xalqlar tomonidan yaratilgan og`zaki ijod namunalari haqiqiy durdonalardir.
O‘zbek xalqi qadimiy va boy madaniyatga ega bo‘lgan xalqlardan biridir. O‘zbek xalqi jahon ilm-fani, san‘ati va adabiyoti taraqqiyotiga katta hissa 35
qo‘shdi, buyuk olimlarni, san‘atkorlarni va ijodkorlarni yetishtirdi, boshqa xalqlar bilan yaqin madaniy va adabiy aloqada bo‘ldi.
O‘zbek xalqi ma‘naviy madaniyatining katta va ajralmas bir qismi o‘zbek adabiyoti tarixidir. O‘zbek adabiyoti tarixi o‘zbek xalqining qadim zamonlardan boshlab hozirgi kunga qadar yaratgan badiiy adabiyotini o‘zida mujassam etadi.
O‘zbek adabiyoti xilma-xil tur va janrdagi badiiy asarlarni o‘z ichiga oladi. Lirika va epos o‘tmish o‘zbek adabiyotining asosiy turlaridir. G‘azal, muxammas, musaddas, noma, ruboiy, doston, masal, hikoya va boshqa keng tarqalgan adabiy janrlardir. O‘zbek adabiyoti tarixi xilma-xil adabiy tur va janrlarning shakllanishi va rivojlanishi tarixi hamdir.
O‘tmish adabiyoti bir qator memuar va tarixiy asarlarga egadir, «Boburnoma», «Shajarai turk», «Shajarai tarokima», «Firdavs -ul-iqbol» va boshqalar shular jumlasidandir. Chunki zikr etilgan asarlarda tarixiy voqealar ko‘pincha badiiy til vositasida aks ettiriladi. «Tohir va Zuhra», «Bo‘z o‘g‘lon» va «Yusuf Ahmad» kabi xalq kitoblari ham o‘zbek adabiyoti tarixi bisotiga taalluqlidir. Bu asarlar bevosita xalq og‘zaki ijodi asosida vujudga kelgan va xalqqa manzur bo‘lgan xalq kitoblaridir. Shunga ko‘ra, xalq kitoblari xalq og‘zaki ijodiyotining ham, adabiyot tarixining ham yodgorliklari sirasiga dahldorlik kasb etadi.
O‘zbek xalqi asrlar davomida Eron va Xuroson, Hindiston va Arabiston, Chin va Mochin, Yunoniston va Kavkaz hamda Rusiya xalqlari bilan yaqin iqtisodiy va madaniy aloqalar o‘rnatdi. Ana shu aloqalarning samarasi o‘laroq tarjima adabiyoti yuzaga keldi, zero tarjima adabiyoti o‘zbek adabiyoti tarixining muhim bir qismini tashkil etadi. Natijada tojik, ozarbayjon, eron, hind, arab, rus va boshqa xalqlarning ko‘p badiiy asarlari va tarix kitoblari o‘zbek tiliga o‘girildi. «Xusrav va Shirin», «Haft paykar» (Nizomiy), «Guliston», «Bo‘ston» (Sa‘diy), «Bahoriston», «Yusuf va Zulayxo», «Salomon va Absol» (Jomiy), «Shoh va gado» (Hiloliy), «Kalila va Dimna» (aslida hind eposi), «Ming bir kecha» (arab ertaklari), «Ravzat us-safo» (Mirxond), «Badoyi- ul-vaqoe» (Vosifiy) va boshqalar shular jumlasidandir. 36
Tarjima adabiyoti xalqlar
o‘rtasidagi madaniy
aloqalarni mustahkamlashga xizmat qiladi, o‘zbek xalqini boshqa xalqlarning badiiy ijodi bilan tanishtiradi. Shu bilan birga, tarjima asarlarining ko‘pi aniq tarixiy sharoitning ehtiyoji, talabi hamda o‘zbek yozma adabiyoti va xalq og‘zaki ijodi tajribalari asosida birmuncha o‘zgartilirgan va yangiliklar kiritilgan, ijodiy qayta ishlangan asarlardir. Qutb (XIV asr) tarjima qilgan «Xusrav va Shirin» (Nizomiy), Sayfi Saroyi tarjima qilgan «Guliston» (Sa‘diy), Mas‘ud ibn Ahmad Taftozoniy (1322-1390) tarjima qilgan «Bo‘ston» (Sa‘diy), Xiromiy (XIX asr) tarjima qilgan «Chor darvesh», «To‘tinoma» va boshqalar shu xildagi tarjima asarlaridir. Yosh avlod na‘naviyatini shakllantirish muammosi bugun O`zbekistonda davlat darajasidagi masalaga aylandi. Chunki mustaqil fikr fuqarolarning erkinligi ta‘minlangan jamiyatda qaror topadi va rivojlanadi. Ma‘naviyatning yuksakligi va fikrning erkinligi jamiyatning kuchli bo`lishi garovidir. Shuning uchun ham ―Ta‘lim to`g`risida‖gi Qonun va ―Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi‖ singari davlat ahamiyatiga molik hujjatlar asosida yangilangan milliy ta‘lim tizimi mustaqil fikrlaydigan, o`z qarashiga ega o`lgan, erkin, sog`lom e‘tiqodli shaxni shkllantirish, ularda yuksak ma‘naviy fazilatlarni qaror toptirish yo`liga tushib bormoqda. O`quvchilarni ma‘naviyatini shakllantirish, xususan maktab adabiy ta‘limida imkon qadar ular ma‘naviyatini rivojlantirish milliy tarbiyashunoslik fani va amaliyoti ildidagi dolzarb va ilmiy-amaliy muammoga aylandi. Respublikamizda azaldan ma`naviy-adabiy hayotni sog`lomlashtirish yuzasidan muhim tadbirlar amalga oshirilgan. Abdulla Qodiriy, Usmon Nosir, So`fizoda, Cho`lpon, Fitrat singari shaxsga sig`inish davri qurboni bo`lgan iste`dodlarga qo`yilgan asossiz ayblar olib tashlandi. A.Qodiriy, U.Nosir, So`fizoda asarlari xalqqa qatag`onga uchragan M.Shayxzoda, Shuhrat, M.Ismoiliy, Shukrullo, Said Ahmad kabi adiblar oqlanib, jo`shqin ijodiy hayot quchog`ida qaytdilar; Oybek, Abdulla Qahhor, Mirtemir kabi ulkan yozuvchi, shoirlarga qarshi uyushtirilgan fitnalar, behuda gap so`zlarga 37
qisman xatolar (―Alpomish‖ dostonining asossiz qoralanishi kabi) tuzatildi. Adabiyot nazariyasidagi aqidaparastlik qarashlari, shoro realizmiga biryoqlama, tor yondashishlar tanqidga uchradi. Nashr ishlari birmuncha yaxshilandi. G`.G`ulom nomidagi ―Adabiyot va san`at‖ nashriyoti, keyinchalik ―Yozuvchi‖, yoshlar va bolalar adabiyoti nashriyotlari tashkil etildi. ―O`zbekiston madaniyati‖ (hozirgi ―O`zbekiston adabiyoti va san`ati‖) gazetasi chiqa boshladi, ―Guliston‖ jurnali qayta tiklandi. ―Sharq yulduzi‖ jurnalining hajmi kengaydi, adadi ortdi, 80-yillarga kelib bular yoniga ―Yoshlik ‖, ―Yosh kuch‖ jurnallari qo`shildi. XX asr yangi o`zbek adabiyoti ulkan namoyandalarining ko`p jildli saylanma asarlari, to`la asarlar to`plamlarini ko`p nusxalarda nashr qilish odat tusini oldi, Oybek, G`.G`ulom, H.Olimjon to`la asarlar majmualarining nashr etilishi madaniy hayotimizda muhim hodisa bo`ldi. Mana shunday hayotbaxsh omillar, adabiy tafakkurda jonlanish, yangi bir uyg`onish, ko`tarilish boshlandi. Keksa bo`g`inga mansub adiblar Oybek, G`.G`ulom, A.Qahhor, Mirtemir, M.Shayxzoda, Zulfiya kabi adabiyot namoyandalari g`ayrat bilan ijodga kirishdilar; chunonchi, Oybek og`ir xasta bo`lishiga qaramay, qisqa muddat ichida ―Quyosh qoraymas‖, ―Bolalik‖ singari yirik nasriy asarlarini, ―Davrim jarohati‖dek o`tkir publitsistik dostonini, o`nlab falsafafiy-lirik she`rlar, ilmiy, adabiy-tanqidiy maqolalarini taqdim etdi. A.Qahhor ―Sinchalak‖, ―To`yda aza‖, ―Dahshat‖, ―Tobutdan tovush‖ singari adabiyotimizda hodisa bo`lgan, jaoatchilik e`tiboriga tushgan asarlarni yaratdi. Sh.Rashidov, Shuhrat, Said Ahmad, A.Muxtor, Shukrullo, Mirmuhsin kabi ijodini 30-yillari boshlagan yozuvchilar o`z iste`dodlarini to`laroq namoyon etishga erishdilar. O`sha hayotbaxsh o`zgarishlar shabadasi ta`sirida yetishgan S.Zunnunova, O.Yoqubov, P.Qodirov va ular bilan izma-iz adabiyotga kirib kelgan E.Vohidov. A.Oripov, O`.Umarbekov, Sh.Xolmirzayev, O`.Hoshimov, X.To`xtaboyev, R.Parfi, kabi iste`dodlar adabiyotimiz rivojiga yangi to`lqin, yangi nafas baxsh etdilar. 38
Bu davrga kelib o`zbek adabiyotining qardosh va jahon xalqlari adabiyotlari bilan aloqasi kengaydi. Toshkent Osiyo va Afrika taraqqiyparvar adabiy harakatining markaziga aylandi. Badiiy tarjimonlik keng yo`lga qo`yildi. Jumladan, jahon adabiyotining nodir namunalaridan I.Gyotening ―Faust‖, S.Yeseninning ―Fors taronalari‖ shoir E.Vohidov, Dantening ―Ilohiy komediya‖si A.Oripov tomonidan mahorat bilan o`zbek tiliga tarjima qilindi. Shoir J.Kamol U.Shekspir tragediyalarini asliyatdan-inglizchadan o`zbekchalashtirdi.
|
Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha
yuklab olish