Hammaxo’r zararkunandalar Reja

Hammaxo’r zararkunandalar
Reja:
1. Hammaxo’r zararkunandalarning trofik xususiyati, ularning yuqori mikdori va ommaviy ko’payishining davriyligi.
2.Chigirtkalar va ularga qarshi kurash choralari
3. Chertmakchilar va ularga qarshi kurash choralari
4.Qora qo’ng’izlar va ularga qarshi kurash choralari

O’rta Osiyo iqlim sharoitida o’simliklarga juda ko’p xammaxo’r (polifag) zararkunandalar ziyon yetkazadi. Amaliyotda faqat bir hil o’simlik yoki mahsulot bilan oziqlanadigan (monofag) hasharot turlari juda oz (fitonomus, tut parvonasi, uzum fillokserasi va boshq.). Odatda bir oilaga mansub o’simliklarni shikastlashi mumkin bo’lgan hasharotlarni (poliz korovkasi, kolorado qo’ng’izi va b.) uchratish mumkin. Bularni oligofag deyiladi. Ko’pincha esa zararkunandalar u yoki bu oziqani ko’proq yoqtirsalarda har xil o’simliklarni yoki mahsulotni shikastlashi mumkin. Ammo bularning ichida ham ashaddiylari mavjudki, ular juda ham hammaxo’r bo’lib sharoit vujudga kelib kuchli urchiganlarida xalq xo’jaligiga katta shikast yetkazishi mumkin. Bulardan eng asosiysi – to’g’ri qanotlilardir (chigirtkalar), kapalaklarning juda ko’p namunalari hammaxo’rdir. Chunonchi: tunlamlar shular jumlasidandir. Ba’zi bir yillari yaylov parvonasi xam ommaviy tusda kuchli tarqab ketishi mumkin; qo’ng’izlardan – chertmakchilar va qoraqo’ng’iz; so’ruvchi zararkunandalardan: shira, o’rgimchak-kana, trips, oqqanot, qalqondor va b. Bulardan tashqari, shiliqqurtlar va kemiruvchi hayvonlar (yumronqoziq, kala-mush va sichqonlar) hammaho’rdir.

Bu bobda hammaxo’r zararkunandalardan faqat: chigirtkalar, chertmakchilar va qora qo’ng’izlar to’g’risida tushuncha beramiz.
Chigirtkalar.Chigirtkalar to’g’riqanotlilar (Orthoptera) turkumiga, chigirtka (Acrididae) oilasiga mansub bo’lib, turlari ko’p. O’rta Osiyoda zararli chigirtkalarning turi 200 dan oshadi. Ammo ekinlarga, jumladan g’alla va g’o’zaga to’shib xavf tug’diradigan turlari ko’p emas. Ular o’zlashtirilayotgan qo’riq yerlarda eng ko’p xavf tug’diradi, ularning inlari ham shunday yerlarda bo’ladi.
O’zbekistonda chigirtkalarga qarshi yuqori samarali insektisidlar va samarali usullar ishlatilganidan keyin, chigirtkalarning asosiy manba’lari kuchsizlantirilgan. Lekin bu hasharotlarning asosiy uyalari himoya o’tkazish uchun nobop qir va tog’oldi yerlarida hamda daryo va ko’l qirg’oqla-rida bo’lgani uchun, chigirtkalarni uzil-kesil yo’qotish imkoniyati bo’lmaydi, zararkunanda uyalari saqlanib qoladi. Shuning uchun ham O’zbekistonda: oddiy yillari – 50-200 ming gektar yerga, kuchli rivojlangan yillari esa – 500 ming – 1 mln gektargacha yerga himoya ishlovlari beriladi.
Zararkunanda manbalarini o’z vaqtida yo’qotishga qaratilgan tadbirlar tufayli, hozirgi vaqtda har xil ekinlar, jumladan g’o’za va donli ekinlarning hosili nobud bo’lishi juda kamaytirib yuborildi. Shunga qaramay ba’zi yillarda chigirtkalarning ayrim turlari dehqonchilikka putur yetkazi-shi mumkin. Masalan, K.Qodirovning (1971 y.) ma’lumotla-riga qaraganda, 1970 yili paxta dalalariga yaqin qo’riq yerlardagi efemer o’simliklar quyib ketganidan keyin Qarshi cho’lining zararkunandalaridan biri sahro chigirtkasi g’o’za ekilgan dalalarga zo’r berib o’ta boshlagan. Ba’zi joy-larda chigirtkaning zichligi har m² da 140 taga, shikastlashi 56,2% gacha yetgan.
Chigirtkaga qarshi kurashda kimyoviy dorilash usulining yolg’iz o’zi kifoya qilmaydi.
Chigirtkalarni urchishi, oziqla-nishi, tuxum ko’zachalarini qo’yishi uchun qulay kelmaydigan sharoitlar yaratishga qaratilgan agrotexnika va meliorasiya tadbirlari ham amalga oshirilishi lozim.
Chigirtkalarning hamma turlari deyarli bir xil hayot kechiradi. Ko’pchiligi yiliga bir marta urchiydi va faqat ba’zilari, masalan, Osiyo chigirtkasining yakka holda yashaydigan fazasi ikki marta avlod beradi. Yozda, juftlashganidan keyin, urg’ochi chigirtka yerda chuqurcha yasab unga tuxum qo’yadi. Ayni vaqtda ajratgan ko’pikli suyuqlik chuqurchaning ichki devoriga suykalib qotadi va ko’zacha hosil qiladi. Har qaysi turida qo’zachaning shakli, kattaligi, tuzilishi va ungaqo’yiladigan tuxum soni o’ziga xos bo’ladi, bu esa ko’zachalarga qarab chigirtkaning qaysi turga mansubligini aniqlash imkonini beradi.
Chigirtka asosan ko’zachaga qo’yilgan tuxum shaklida qishlab chiqadi. Bahorda (martaprel) tuxumlardan lichinkalar chiqadi. Lichinkalari katta chigirtkaga o’xshaydi-yu lekin kichik, qanotsiz va boshqacha rangda bo’ladi. O’z hayoti davomida to’rt marta tullaydi va yetuk chigirtkaga aylanadi. Chigirtkalarning yoshini aniqlashning ahamiyati muhimdir. Chunki shunga qarab ularga qarshi kurash o’tkazish muddatlari belgilanadi. Rivojlanishi va boshlang’ich qanotlarining shakliga qarab lichinkalarning yoshini aniqlash mumkin. Kichik chigirtkaning yoshi oshgan sari tanasi kattalashadi, keyingi oyoqlarining sonlari cho’ziladi, burtlarining bo’g’imlar soni, qanotchalarining kattaligi va joylanishi o’zgaradi. Chigirtkaning lichinkalik davri 25-45 kun davom etadi. Qanot chiqargach chigirtkalar urchiydi va 10-15 kundan keyin keyin tuxum qo’yishga kirishadi. Tuxum qo’yish bir-ikki oyga cho’ziladi.
Chigirtkalarning barchasi hammaho’r hisoblanadi. Lichinkalari donli va boshqa ekinlarni shikastlaydi, yetuk chigirtkalar esa barg, yosh shoxlar va hatto gul, shonalarni yeb bitiradi. Chigirtkalar gala-gala bo’lib va bitta-bittadan uchadi. Gala-gala bo’lib uchadigani avval to’da hosil qiladi. Lichinkalardan iborat bunday to’dalar quyoshli kunlarda doimo siljib turadi. Ular havo bulut va sovuq kunlari harakatlanmaydi. Lichinkalar tunda o’simliklarda to’planadi va ertalab quyosh yerni isita boshlaganida yana siljishini davom ettiradi. Kunning jazirama paytlarida siljishni to’xtatib, issiq qaytganidan keyin yana siljiy boshlaydi. Lichinkalar qanot paydo qilishi bilan gala-gala bo’lib uchishadi. Gallalashib uchmaydigan chigirtkalar to’da hosil qilmaydi, bir joyda yashaydi va sharoit qulay bo’lganida urchib juda ham ko’payadi.
Tabiiy kushandalar chigirtkalarni kamaytiradi. Bular orasida malhamchi shpanka qo’ng’izining ahamiyati kattadir. Uning lichinkasi (triangulin) chigirtka ko’zachalarida yashab, ularning tuxumlari bilan oziqlanadi. Bundan tashqari, chigirtkaning tuxum va lichinkalarida qizil kana tekinxo’r-lik qilishi qayd etilgan; ktir (so’na) pashshalari yirtqich-lik qiladi. Birgalikda, bular 20-30% chigirtkalarni qiradi. Ayniqsa qushlar chigirtkalarni qirib ularning sonini kamaytirib turadi. Bolalash uchun bizning mamlakat-ga uchib kelayotgan pushti mayna galasi 2-
3 soat mobaynida chigirtkaning to’da-to’da lichinkalarini batamom yo’qotgani ma’lum. Bu qushlar tog’oldi va tog’li tumanlarda, qoyalarga in quradi. Ko’pincha may oyida mayna bolalaydi va ularni boqish uchun ota-onalari chigirtka tashishadi. Chigirtka urchiydigan tumanlarda maynalarni har tomonlama qo’riqlash muhim ahamiyatga egadir. Chigirtkani pushti maynadan tashqari boshqa parrandalar ham yo’qotadi, lekin ular maynaga nisbatan uncha katta ahamiyatga ega emas.