Ham antonimiyaliq paradigma

III.2. Antonimlerdin` so`z shaqaplarina qatnasi
Antonimler har qanday tildin` so`zlik quraminda belgili orindi iyeleydi. Olardin` bir o`zgesheligi sipatinda antonimlik jupliqlardin` birdey so`z shaqabina tiyisli boliwin atap ko`rsetiw mumkin. Tilde antonimlik jupliqlardin` birewi bir so`z shaqabinan, yekinshisi basqa bir so`z shaqabinan bolmaydi, yag‘niy olar bir so`z shaqabinan boliwi kerek. Biraq soni da yesapqa aliw kerek, leksika-semantikaliq usil arqali bir so`z shaqabinan yekinshi bir so`z shaqabina awisqan so`zler de antonim boladi. Misali: jaqsi ham jaman so`zleri leksika-semantikaliq usil arqali atliqqa o`tken jag‘dayda da antonim boladi. Maselen, Jaqsi bar jerde, jaman bar, Jorg‘a bar jerde, jortan` bar (T.Jumamuratov). Aqmaqtin` ag‘asi bolg‘ansha, Aqillinin` inisi bol (Qq.x.n-m.). Alarmang‘a altaw az, Berermenge besew ko`p (Qq.x.n-m.).
Hazirgi qaraqalpaq tilindegi antonimlerdin` so`z shaqaplarina qatnasin uyrenip qarag‘animizda, atliq, kelbetlik, rawish ham feyiller arasinda antonimiya qubilisi ushirasadi. Asirese, kelbetlikler menen rawishler arasinda so`zlerdin` antonim boliwi o`nimli bolip, bul olardin` semantikasina baylanisli boladi. Sonday-aq, qaraqalpaq tilinde ayirim almasiqlar ham tan`laq so`zlerdin` arasinda da antonimler ushirasadi: anaw-minaw, to`t-to`te-to`te, jit-kushko ham t.b. Biraq, bul qubilis atalg‘an so`z shaqaplarinda tek biren`-saran` so`zler arasinda bolg‘anliqtan, jumista olarg‘a arnawli toqtap otirmadiq. Bul bapta tiykarinan antonimlerdin` qurilisi boyinsha turleri ham atliq, kelbetlik, feyil, rawishlerden jasalg‘an antonimler uyrenildi.


Atliqlardan jasalg‘an antonimler
Atliqlardin` quraminda antonimiya qubilisi ko`plep ushirasadi. Qaraqalpaq tilindegi atliqlardan jasalg‘an antonimler o`z ara qarama-qarsi munasibetlerdi an`latip keledi. Misali: Bardin` isi parman menen, Joqtin` isi arman menen (Berdaq). Birdi birew beredi, Ko`pti miynet beredi (Qq.x.n-m.). Batir bar jerde, qorqaq bar, Dushshi bar jerde ashshi bar, Toy bar jerde jiraw bar (T.Jumamuratov).
Atliq antonimler temasi bir qansha darejede quramali bolip, ko`p g‘ana maselelerdi o`z ishine aladi. Til biliminde waqitti, tarepti, jinisti ham tuwisqanliqti bildiretug‘in so`zler arasindag‘i antonimiya aniq ham isenimli turde dalillengen dep qarawg‘a bolmaydi. Biraq, rus til biliminde bul masele jo`ninde bir qatar jumislar islengen. Misal ushin, professor V.N.Klyuevanin` maqalasinda waqitti bildiriwshi antonimler haqqinda bahali pikirler bayan yetilgen. Bul maqalada sutkanin` bir-birinen yen` uzaq bo`lekleri ham yen` ko`p jaqtiliqqa ham yen` ko`p qaran`g‘iliqqa iye bolg‘an bo`lekleri bir-birine qarama-qarsi qoyiliwi, tiykarinan, olardin` atlari, yag‘niy yerte-kesh, kun-tun ham t.b. antonim bola aliwi mumkin yekenligin aytqan.1 Tilshi alim E.I.Rodicheva waqit ham tarep manisin bildiriwshi antonimlerdi to`mendegishe belgileydi:2 waqitqa baylanisli antonimlerdi belgilew ushin sutka shen`ber sipatinda sawlelendirilse, bul shen`ber orayinan o`tkiziletug‘in tik siziqlardin` qarama-qarsi tareplerindegi tochkalar ham olardin` atlari bir-birine antonim yesaplanadi. Sonday-aq, bir jildi da shen`ber sipatinda ko`z aldimizg‘a keltirsek, olardin` qarama-qarsi materiklerindegi mawsimlerdin` atlari bir-birine antonim bola aladi. Til biliminde jinisliq ham tuwisqanliqqa tiyisli: ata-ana, bala-qiz, yer-hayal, o`giz-siyir, qoraz-tawiq siyaqli so`zler ko`p waqitlardan berli antonimler qatarinda qaralip kiyatirg‘an yedi. Bunday pikirler o`zbek til biliminde de ushirasadi.3 Biraq, keyingi jillari jazilg‘an ilimiy jumislarda jinisliq ham tuwisqanliq mani bildiriwshi so`zler antonimler qatarinan alip taslandi. Rus tilindegi antonimlerdi teren` analiz qilg‘an L.A.Vvedenskaya da usi pikirdi qollap-quwatlaydi.4 O`zbek til biliminde R.Shukurov ta olardi antonimler dep sanamaydi.5 Biz bul maselege baylanisli pikirler menen teren` tanisa otirip jinisliq ham tuwisqanliq mani an`latiwshi so`zlerdi antonimler dep yesapladiq. Sebebi olar kontekstler ishinde bir-birine qarama-qarsi manide qollanilip keliwi mumkin. Olar arasindag‘i qarama-qarsiliq antonimlerdin` ayriqsha bir turin quraydi. Duris, olardin` arasinda logikaliq oray bolmaydi. Misali: Aken` kuyew, o`zin` jiyen, Degiship tur dayin` senin` (Berdaq). Ulimda usi, qizim da usi, Alla bolg‘ay jalg‘iz dosi (Berdaq). Hayallar awil-eldin` qaziwinda, erkekler yeki bastan - qosshi (SH.Seytov). Har qashan yer kisi hayalina, hayali yerine miyrimli bolip qarasa, Allataala da olarg‘a raxmet nazeri menen qaraydi («Hadis»ten).
J.Musin qazaq tilindegi atliq so`zlerden jasalg‘an antonimlerdi leksikaliq manisi jag‘inan alti toparg‘a ajiratadi.1 R.Shukurov o`zbek til bilimindegi atliqlardan jasalg‘an antonimlerdi leksikaliq manisi jag‘inan segiz toparg‘a bo`lip ko`rsetedi.2
Til bilimindegi atliqlardan jasalg‘an antonimlerdin` joqarida ko`rsetilgen miynetlerdegi siyaqli toparlarg‘a bo`liniwin qaraqalpaq tilindegi atliq antonimler ushin da qollaniwg‘a boladi. Biz jumisimizda joqarida ko`rsetilgen miynetlerden aytilg‘an pikirlerden kelip shiqqan halda qaraqalpaq tilindegi atliqlardan jasalg‘an antonimlerdi leksikaliq manisi jag‘inan to`mendegidey toparlarg‘a bo`lip uyrendik.