Ham antonimiyaliq paradigma

II.6. Antonimlik qatnastag‘i frazeologizmler
Frazeologizmler manici jag‘inan bir-birine uyles kelip, o`z ara sinonim bolip jumsalatug‘ini siyaqli, olar manisi jag‘inan qarama-qarsi bolip ta qollanila beredi. Frazeologizmler arasindag‘i usinday qubilisti frazeologiyaliq antonimler dep atawg‘a boladi. Qaraqalpaq tilindegi frazeologiyaliq antonimler negizinen yeki turde ushirasadi.
Birinshiden, frazeologizmlerdin` quramindag‘i sin`arlardi basqa so`zler menen almastiriw arqali jasaladi. Misali: ati shiqti-ati o`shti, at izin salmadi-at izin qurg‘atpadi, ko`zi tiri-ko`zi joq, sir aldirdi-sir bermedi, umit yetti-umitin uzdi ham t.b.
Yekinshiden, qurilisi jag‘inan da, qurami jag‘inan da o`zgeshe boladi. Misali: sho`li qandi-qani kepti, on` bosag‘a-jat yesik, awzin`a may-jag‘in` qarissin, ayi on`inan tuwdi-joli bolmadi, bawir basti-jat bawir boldi, ham t.b. Qaraqalpaq tili frazeologiyaliq sinonimlerge qanday bay bolsa, frazeologiyaliq antonimlerinin` de sani jag‘inan az yemesligi bayqaladi. Bulay boliwi antonimlerdin` har qiyli stilistikaliq qollaniliwi menen tig‘iz baylanislig‘inda dep tusingen maqul.
Til biliminde frazeologiyaliq antonimiya ko`p g‘ana ilimpazlardin` diqqat orayinda bolip kelgen ham olar o`z izertlewlerinde frazeologizmler arasindag‘i antonimiya qubilisina turlishe pikirler bildiredi.
Qazaq tilin izertlewshi J.Musin «Frazeologizmlerdin` antonimlik qatnasqa tusiwdin` basli sebebi, ko`pshilik frazeologizmler predmettin` anaw yaki minaw bahaliliq tarepin, sipatin bildirip keliwinde»1 - dep ko`rsetedi. Sonday-aq, A.Bolg‘anbayev o`zinin` izertlewinde 2. frazeologiyaliq antonimlerdin` jasaliwi haqqinda so`z yetip, ol turaqli so`z dizbeklerinin` quramindag‘i komponentlerdi basqa so`zler menen almastiriw arqali jasalatug‘inlig‘in ko`rsetedi (ati shig‘iw-ati o`shiw, ashiq minez-tuyiq minez, betinen oti shiqti-beti bulk yetpedi ham t.b.).
B.Bayjanov turkmen tilindegi frazeologizmler arasindag‘i antonimlik qatnasti aniqlawda, olardin` komponentlerinin` manilerin tek salistiriw g‘ana yemes, al frazeologizmlerdin` leksikaliq manileri menen birge qaraw kerek degen pikirdi aytadi.3
Bizin` pikirimizshe, antonimlik qatnastag‘i frazeologizmlerdi duziwde, olardin` manilerin salistiriwdan kelip shig‘iw kerek, yag‘niy frazeologizmler birinshi gezekte komponentlerinin` ayriqshalig‘i ham semantikaliq putinligi menen o`zgeshelenedi. Haqiyqatinda da, frazeologizmlerdin` komponentleri o`zlerinin` alding‘i, yerkin qollaniliwindag‘i semantikaliq, grammatikaliq belgilerin joytadi. Olar frazeologizmlerdin` quraminda bir putin tusinikti bildiredi. Sol ushin da frazeologizmler arasindag‘i antonimlikti (qarama-qarsiliqti), olardin` komponentlerinin` semantikasin salistiriwdi o`z aldina yemes, al frazeologizmlerdin` leksikaliq manileri putin halinda qaraw maqsetke muwapiq. Birinshiden, frazeologizmler bir predmettin`, qubilistin`, hareket ham tag‘i basqalardin` qarama-qarsi tarepin bildirgende antonimiya kelip shig‘adi. Yekinshiden, antonimlik qatnasti qarama-qarsi manige iye ham bir obyektiv birdey (bir tematikag‘a tan) predmet ham qubilislardin` qarama-qarsi manisin bildiretug‘in frazeologizmlerden de duziledi. Ushinshiden, frazeologizmler birdey leksika-grammatikaliq sipatqa iye bolsa, bir gap ag‘zasina kiretug‘in so`zlerge salistirilg‘anda antonim boliwi mumkin. Misali: awzina qatiq uyitqanday (undemes) ham jag‘i-jag‘ina tiymew (so`ylemshek) frazeologizmleri bir-birine antonimlik qatnasta tur. Olar yekewi de adamg‘a tan hareketti bildiredi, biraq har qiyli tarepin tusindiredi. Yeki frazeologizm de adyektiv bolip yesaplanadi ham dim undemes, juda so`ylemshek kelbetlikleri menen salistiriladi. Natiyjede olar antonimlik jubaydi duzedi.