Ham antonimiyaliq paradigma

Tubirleri ha`r qiyli antonimlerdin` paradigmasi
Bir antonimlik qatarg‘a kiretug‘in har qiyli tubirli antonimler yeki har qiyli so`z jasaw uyasina kiretug‘in yeki so`z jasaw paradigmasina iye. Misali, aq-qara antonimlik qatardin` ag‘zalari aq-qara, ag‘i-qarasi, aqlaw-qaralaw so`z jasaw paradigmasinin` quramina kiredi.
Har qiyli tubirli antonimler yeki tarepleme baylanisip keledi: a) antonimler arasindag‘i qarama-qarsilig‘inin` semantikaliq qatnasi boyinsha; b) so`z jasaw baylanisi jag‘inan formal-semantikaliq qatnasi boyinsha. Yeger de yeki so`z jasaw paradigmasin olardin` antonimiyaliq qatnasi boyinsha jaylastirsaq, onda gorizontal bag‘dardag‘i baylanis – yag‘niy qarama-qarsilig‘i boyinsha manilik baylanis, vertikal bag‘dardag‘i baylanis – so`z jasaw baylanislarinin` formal-manilik g‘arezliligi payda boladi.
dos dushpan
dosliq dushpanliq
doslarsha dushpanlarsha
Bul misalda so`z jasaw ham oppozitsiyaliq baylanis ajiralg‘an ham har qiyli bag‘darlarg‘a bag‘darlang‘an. Har qiyli tubirli antonimlerdin` so`z jasaw paradigmasi daslepki so`zge tiykarlanip toparlarg‘a bo`linedi. Daslepki basqish retinde tubir antonimlik qatar tan`lanadi. Misali, jarli-bay, jannet-dozaq, dos-dushpan, aq-qara, turpayi-nazik, g‘arri-jas siyaqli antonimlik qatarlar birinshi basqishtag‘i antonimler yesaplanadi.
Antonimler sapaliq mani yamasa sapaliq belgilerdi bildiriwshi so`zler yesaplanadi. Zatlar, qubilislar, hareketler sapaliq belgileri boyinsha jaqsi yamasa jaman, ko`lemi boyinsha ulken yamasa kishi, salmag‘i boyinsha awir yamasa jen`il, oring‘a qatnas boyinsha uzaq yamasa jaqin boladi. Manilerdegi zat ham qubilislardin` sapaliq belgileri aniq ham toliq sawlelengen so`zler antonimlerdi payda yetedi. So`zlerdin` antonim boliwin belgilewde logikaliq oray tusinigi belgili orindi iyeleydi.
Antonimler qurilisina qaray birdey tubirli antonimler ham har qiyli tubirlerden jasalg‘an antonimlerge bo`linedi. Antonimler menen sinonimler arasinda og‘ada tig‘iz baylanis bolip, olar bir-birin aniqlaw xizmetin atqaradi. Antonimlik-sinonimlik qatar leksikani sistemali uyreniwde ahmiyetli leksika-semantikaliq kategoriya bolip tabiladi. Qanday da bir so`zdin` antonimin tabiw ushin onin` sinonimin yadqa tusiremiz ham kerisinshe bir so`zdin` sinonimin tabiw ushin onin` antonimin paydalanamiz. So`zlerdin` antonimin aniqlawda olardin` ko`p maniligin de yesapqa aliw kerek. Maninin` rawajlaniw barisinda so`zdin` tiykarg‘i manisi de, awispali manisi de payda bolip, olar kontekstte bir de tarayip, bir de ken`yeyip qollaniladi. Ko`p manili so`zler barliq manilerinde yamasa tek bir manisinde antonim boliwi mumkin. Misali, aq so`zi o`zinin` tiykarg‘i ren`di bildiriw manisinde qara so`zine antonim boladi. Sonday-aq, ol haq, hadal, taza degen awispali manilerinde qara so`zinin` awispali manidegi jaman, haram manilerine antonim boladi.
Antonimler enantiosemiya qubilisi menen o`z ara tig‘iz baylanisli. Enantilsemiya qubilisinda bir so`z keminde yeki mani an`latip, olar o`z ara qarama-qarsi qoyiladi: ko`zli boliw - a) ko`zi bar boliw; b) ko`zi ko`rmey soqir boliw.
Antonimiya qubilisi turaqli so`z dizbeklerinde de ushirasadi. Bir so`z turaqli so`z dizbegine antonim boliwi da mumkin, yamasa yeki turaqli so`z dizbegi bir-birine antonimlik qatnasta boliwi mumkin.
Qaraqalpaq tili frazeologiyasinda antonimiya qubilisi da ko`plep ushirasadi ham olar o`nimli qollaniladi. Biz tilimizdegi frazeologiyaliq so`z dizbeklerinin` so`z shaqaplarina qatnasin uyrenip qarag‘animizda, tiykarinan atliq, kelbetlik, feyil, rawish manili frazeologizmler arasinda antonimiya qubilisi ko`plep ushirasatug‘inlig‘i malim boldi. Misali: … kerek bolsa al dep til qatip yedi, shig‘arma sestin`di! - dep bir baspashi miltig‘in go`zlep atiwg‘a meyil berdi (K.Sultanov). Yernazar timsirayip, illa dep awzin ashpadi (K.Sultanov). Tas bawirlar yeldin` kulin ko`kke suwirmaqshi (T.Qayipbergenov). Olar qizdi qashan akeler yeken dep uyiqlamay otirg‘an Qayiptin` jan ashirlari (K.Sultanov). On`basin, qoy awzinan sho`p almaytug‘in bala (J.Aymurzayev). Ol jarli bolsa da yer ko`kirek bolip o`sken, ko`terip soqpay bir jigit yedi (SH.Seytov).