imperiya o’zining iqtisodiy-siyosiy va madaniy taraqqiyotining eng yuqori
cho’qqisiga chiqdi (96-196-yillar).
Trayan davrida Rimning oxirgi istilochilik urushlari olib borildi. U faol tashqi
siyosat
olib borib, imperiya hududlarini kengaytirdi. Uning davrida legionlar soni
30 taga yetkazildi. Kuchli Rim qo’shinlari 101-103-yillar va 105-107-yillarda
Dunay bo’ylaridagi kuchli Dakiya podsholigini bo’ysundirdi, Dakiyani podshosi
Detsebal asir olindi. Dakiya Rim provinsiyasiga aylandi. Dakiyaning bosib olinishi
natijasida uning boy oltin va tuz konlari katta o’lja bo’ldi. Dakiya g’alabasiga
bag’ishlab Rimda 123 kun davom etgan tomoshalar ko’rsatildi, Plebsga mo’l-ko’l
sadaqa ulashildi, ajoyib Trayan termalari (hammomlari), yangi suv quvuri hamda
30 m.li Trayan kolonnasi bunyod etildi.
Trayan Parfiyadan Mesopotamiya va Armanistonni tortib olish uchun 113-yil
urush
boshladi, keyingi yil Armanistonni bosib olib, uni provinsiyaga aylantirdi.
G’ayratli imperator 115-116-yillarda Parfiya podshosi Vologes IV qo’shinlarini
tor-mor qilib, uning poytaxti Ktesifonni egalladi, butun Mesopotamiyani fors
qo’ltig’igacha bosib oldi. Mahalliy aholini Rim bosqinidan noroziligi va sharqiy
provinsiyalarda vaziyatni notinchligi Trayanni legionlarni Frot qirg’og’idan olib
ketishga majbur qildi. Sharqda yangi bosib olingan yerlarni rimliklar qo’ldan
chiqardilar. Italiyaga qaytishda Kilikiyada Trayan kasal bo’lib 117-yil avgustida
vafot qildi.
Taxtga Trayanning jiyani, 41 yoshli asrandi o’g’li Publiy Eliy Adrian
chiqdi (117-138-yillar).
U Trayanga loyiq juda yaxshi ma’lumot olgan, ajoyib boshqaruvchi, tajribali
sarkarda, aqlli va uzoqni ko’ra oladigan siyosatchi sifatida o’z oldiga turgan
muammolarni juda yaxshi tushunar edi. Adrian davlat resurslarini to’la tugaganini
va Sharqda bosqinchilik siyosatini
samarasizligini anglab yetib, Parfiya bilan Frot
daryosi bo’yicha chegaralarini tiklash sharti bilan tinchlik shartnomasini tuzdi.
Adrian imperiyaning sharqiy chegaralarida kuchli mudofaa inshootlarini bunyod
qildi. Ana shunday tadbirlar natijasida Parfiya bilan tinchlik 44 yil saqlandi.
Sharqda ishlarni tugallab Adrian Yevropa va Afrikada imperiya chegaralarini
mustahkamlash maqsadida chegara istehkomlarini qurish bo’yicha ulkan ishlar
amalga oshirdi. Ana shunday istehkomlardan biri Adrian vali (istehkomi)
Britaniyada hozirgacha saqlanib qolgan.
Adrian qo’shinni yuqori jangovar holatda saqlab turishga katta e’tibor berdi. U
legionlarni Rim yoki latin fuqaroligi bo’lmagan provinsiya aholisidan to’ldirishga
ruxsat berdi, chunki qo’shinga xizmat qilishga xohish bildirgan fuqarolar soni
keskin qisqardi. Rim harbiy mashinasini varvarlashtirish
uchun asos ana shunday
yaratildi.
Adrian davlat boshqaruvi tizimini mustahkamlashga qaratilgan qator tadbirlkarni
amalga oshirdi. U printseps kengashini qayta tashkil qildi, kengash tarkibiga oliy
amaldorlar, muassasa rahbarlari va yirik yuristlar jalb qilindi. Adrian boshqaruvga
suvoriylar toifasini ko’plab vakillarini taklif qildi. U davlat pochtasini joriy qildi,
provinsiyalar
boshqaruvini qayta tuzib, noiblar faoliyati ustidan doimiy nazorat
o’rnatdi. Adrian uzoq sayohat qildi va ko’plab inshootlarni bunyod qildi: Venera
va Roma ibodatxonalarini, mashhur Rim panteonini qurdi.
Antoniylar sulolasini taniqli vakillaridan biri tarixga taxtdagi faylasuf sifatida
kirgan Mark Avreliy edi. Mark Avreliy uchun davlat manfaatlari hamma narsadan
yuqori bo’lib, imperiya taqdiri uchun o’z ma’suliyatini to’la anglab yetgan edi. U
senator va suvoriy toifalari bilan inoqlikda ish olib bordi, senat tarkibiga ko’pgina
provinsiya zodagonlarini, ayniqsa kelib chiqishi Sharqdan va Afrikadan bo’lgan
nufuzli kishilarni kiritdi. Mark Avreliy (161-yildan 180-yilgacha) 19 yil
hukmronlik qildi, unga qarshi shu yillar davomida birorta ham fitna uyushtirilmadi.
U 180-yilda 59 yoshida Vindobona (Vena) shahrida vafot qildi.
Rimda uning
sharafiga kolonna bunyod etildi. Uning merosxo’ri 18 yoshli o’g’li Kommod (180-
193-yillar) imperator bo’ldi. Antoniylar sulolasining so’ngi vakili Kommod qo’pol,
shafqatsiz va maishatparast hukmdor edi. Otasining o’limidan keyin Kommod
kvad va markomann qabilalari bilan urushni tugatib, 180- yilda Rimga qaytdi.
Davlat boshqaruvini o’zining ochko’z yaqinlariga topshirib, kayf-safoga berildi.
Xotinini qatl etib, buzuqchilk yo’liga kirdi. Katta jismoniy kuchga ega bo’lgan
imperator o’zini rimlik Gerkules deb e’lon qildi, omma oldiga arslon terisiga
yopinib yelkasida kaltak bilan paydo bo’lar edi. Amfiteatr
sahnasida gladiator
sifatida chiqdi. Oxir-oqibatda es-hushini yo’qotib kalendarning barcha oylarini o’z
nomiga o’zgartirdi, hatto Rimning nomini o’zgartirib uni ―Kommod‖ shahri deb
atashga buyruq berdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
